عارضه یابی نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری کشور
سیستم‌های آمار و اطلاعات علم و فناوری اهداف شش‌گانه «یافتن و بررسی حوزه های تمرکز علم ، فناوری و نوآوری»، «ارزیابی تعداد محصولات»، «ارزیابی تنوع و گستردگی»، «تعیین کیفیت محصولات علمی و فناورانه»، «کشف الگوهای شبکه های علمی و پژوهشی» و «رصد موضوعات خاص» را دنبال میکنند. که تاکنون در کشور عمدتا شاخص‌ها و سازوکارهای «تعدادی» مورد توجه قرار گرفته‌اند و سایر اهداف مغفول مانده‌اند.
در راستای تحقق اهداف و اصلاح رویکردهای موجود در نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری راهبردها و راهکارهایی پیشنهاد می‌شوند که ازآن جمله می‌توان به «ایجاد سرویس های مطلوبیت زای جاذب اطلاعات»، «ایجاد سامانه های لازم جهت استفاده از آمار و اطلاعات علم و فناوری» و … اشاره‌کرد. و بر اساس این راهبردها و راهکارهای کلان، اقداماتی برای سیاست گذاران علم و فناوری پیشنهاد می‌شود که با توجه به لزوم زمان بندی مناسب برای این اقدامات و پروژه های اجرایی، به صورت کلی آنها را در سه دسته «بلندمدت»، «میان‌مدت» و «کوتاه‌مدت» دسته بندی کرده‌ایم.
ضرورت و هدف پژوهش
مدیریت و سیاستگذاری نظام علم و فناوری در سطح ملی نیازمند آمار و اطلاعات دقیق و معتبر از بخش‌های مختلف این نظام می‌باشد. در واقع تصمیم گیرندگان حوزه‌ی علم و فناوری بصیرت و آگاهی خود را از این اطلاعات کسب نموده و تصمیمات خود را برپایه آمارهایی که نشان دهنده‌ی وضعیت موجود و یا پیش‌بینی کننده‌ی روندهای آینده می‌باشند بنا میکنند. این آمار و اطلاعات بمانند قوه‌ی بینایی نظام علم و فناوری در سطح ملی عمل کرده و در صورت عدم پرداختن صحیح به آن حرکت این نظام ملی دچار اختلال خواهد شد. لذا اهمیت پرداختن به این موضوع با توجه به جایگاه توصیف شده برای آمار و اطلاعات در نظام علم و فناوری کشور، روشن می‌گردد.
از طرفی دستیابی به آمار و اطلاعات در حوزه‌ی علم و فناوری همانند بسیاری دیگر از حوزه‌ها مستلزم طراحی کلان و شناسایی و استقرار سامانه‌های مناسب در بخش های مختلف نظام علم و فناوری است. از این‌رو این پژوهش تلاش می‌کند تا گامی در جهت تحقق این هدف بردارد.
لزوم یکپارچگی نظام آمار و اطلاعات علم، فناوری و نوآوری
برنامه ریزی و سیاست گذاری علم و فناوری در کشور نیازمند یک نظام آمار و اطلاعات دقیق و یکپارچه متشکل از بخش‌های مختلف این نظام است. عمدتا نظام آمار و اطلاعات پیرامون سه موضوع علم، فناوری و نوآوری به صورت یکجا آورده می‌شود و در بسیاری کشورها نیز این نظام یک نظام یکپارچه و هماهنگ است. این موضوع نشان میدهد که دارا‌بودن دید جزئی نگر به این بخش‌ها و ارزیابی مجزای آنها نمیتواند یک دید جامع و صحیح ایجاد نماید.
اهداف سیستم های آمار و اطلاعات علم و فناوری
سیستم‌های آمار و اطلاعات علم و فناوری، شاخص‌ها و ساز‌و‌کارها عمدتا اهداف شش‌گانه زیر را دنبال میکنند:
- حوزه ها و رشته هایی که پژوهش و فناوری بر روی آنها متمرکز شده‌اند. به عبارتی این شاخص‌ها و ساز‌و‌کارها به دنبال یافتن و بررسی حوزه های تمرکز علم ، فناوری و نوآوری در یک کشور هستند. خلأها را یافته و وضع مطلوب را از نظر حوزه های علم و فناوری مشخص میکنند.
- تعداد محصولات شامل انتشارات ، افراد، محصولات و شرکت های دانش‌بنیان، اختراعات و امثال اینها را نشان میدهند.
- تنوع و گستره فعالیت‌ها و نحوه توزیع آنها را مشخص میکنند.
- کیفیت محصولات علمی و فناورانه را معین میکنند. شاخص هایی مثل ارجاع سازوکارهای خبره محور و امثال اینها این هدف را دنبال میکنند.
- الگوهای شبکههای علمی، پژوهشی و نوآوری را نشان میدهند. این الگوها از اهمیت بسیار بالایی در امر سیاستگذاری و شناخت سیستم دارند و مطلوبیت‌ها و الگوهای رفتاری جامعه علمی و فناوری، تعاملات و ارتباطات آنها را نشان میدهند.
- موضوعات داغ یا خاص شاخص‌ها ، ساز‌و‌کارها و تحلیل‌های مرتبط با آنها یا موضوعاتی را که توجه نسبت به آنها زیاد شده یا اهمیت ناگهانی پیدا کردهاند را در سطوح مختلف نشان میدهند و قابلیت رصد موضوعات و دلایل اهمیت یافتن آنها را تعیین مینمایند.
بررسی نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری کشور ما نشان میدهد که آنچه در کشور ما تاکنون به آن پرداخته شده‌است عمدتا شاخص‌ها و سازوکارهای «تعدادی» است و در برخی سطوح اهداف را نیز پوشش داده‌است. در حوزه کیفیت نیز هر چند شاخص‌های رایج کم و بیش در سطح محصولات مورد ارزیابی قرار‌میگیرند، اما در ساز‌و‌کار‌هایی که نیاز به شبکه خبرگان موضوع و فرآیند‌های ارزیابی زمان مبنا و در حوزه غیر از خروجی‌های ملموس اقدام قابل ملاحظه صورت نگرفته‌است. در زمینه سایر موارد یعنی ارزیابی تنوع و گستردگی، کشف الگوهای شبکههای علمی و پژوهشی و موضوعات خاص هیچ اقدام یا برنامهای در کشور انجام یا ارائه‌نشده‌است.
بدیهی است که سنجش مواردی که پویایی بالا داشته و نیاز به به‌روز بودن دائمی دارند از طریق سازوکارهای رایج نظیر خود‌اظهاری بخش های دوره ای یا فرم های ارزیابی امکان‌پذیر نیست و لازم است این دادهها از طریق سیستم ها و بسترهای اطلاعاتی که اطلاعات را ثبت و تحلیل مینمایند اصلاح شوند. این بسترها هنوز جایگاه خاصی در کشور ندارند.
سیاست ها و راهکارهای پیشنهادی
در راستای تحقق اهداف و اصلاح رویکردهای موجود در نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری راهبردها و راهکارهای اساسی ذیل ضروری و کارآمد به نظر می‌رسد:
- ایجاد سرویس های مطلوبیت زای جاذب اطلاعات برای جامعه علمی و فعالیت های علمی و فناورانه در کشور و جهان؛
- ایجاد سامانه های لازم جهت استفاده از آمار و اطلاعات علم و فناوری در سیاست گذاری و تصمیم سازی و استفاده از روش های مبتنی بر شواهد و واقعیات در سیاست گذاری و تصمیم سازی علم و فناوری و توسعه ابزارهای اطلاعاتی و آماری پشتیبانی کننده این فرآیند؛
- طراحی سازوکارهای تحلیل داده و تولید شاخص ها به صورت پویا در راستای جهت دادن به فعالیت ها و رویکرد های جامعه علمی (نگاه به شاخص ها و ارزیابی به عنوان یک رباینده و نظام دهنده)؛
- بستر سازی برای حضور بخش های غیر حاکمیتی در تولید سرویس های اطلاعاتی علمی و فناورانه و استفاده از اطلاعات تولیدی توسط این سرویس‌ها؛
- فرهنگ‌سازی و آموزش در خصوص اهمیت آمار و اطلاعات در تصمیم گیری و تصمیم سازی خصوصا در حوزه علم و فناوری و روش‌ها و سازوکارهای مرتبط با آن؛
- استفاده حداکثری از بانک های اطلاعاتی موجود و تحلیل یکپارچه داده ها در جهت تقویت و توسعه فرآیند سیاست گذاری علم و فناوری؛
- ایجاد سیستم های تحلیل علت و معلولی و پویایی سیستم علم و فناوری با مدنظر قرار دادن ارتباط و تأثیر این سیستم بر سایر سیستم های کشور نظیر سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره.
پیشنهاد اقدامات جهت بهبود نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری
بر اساس این راهبردها و راهکارهای کلان اقدامات و سبد پروژه زیر برای سیاست گذاران علم و فناوری پیشنهاد می‌شود. با توجه به اینکه این سبد پروژه شامل اقدامات و پروژه های اجرایی است و لازم است زمان‌بندی مناسب برای آنها انجام‌شود. این موارد در سه بخش کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دسته‌بندی شده‌است.
اقدامات کوتاه‌مدت
- بررسی نیازهای اطلاعاتی سیاست گذاری علم و فناوری در کشور
- ایجاد دسترسی‌ها و تعاملات داده ای مناسب با دستگاه‌های تولید کننده اطلاعات مرتبط و استفاده از پایگاه های داده موجود
- شناسایی فعالان بخش خصوصی که سرویس های مطلوب در حوزه علم و فناوری ارائه می‌نماید و ایجاد زمینه و ساز‌وکار تعامل اطلاعاتی با آنها.
- طراحی ساختار اطلاعاتی، فرآیندها و سازوکارهای فرآوری و تحلیل داده ها در حوزه سیاست گذاری علم و فناوری.
اقدامات میان‌مدت
- طراحی و پیاده سازی سیستم های مانیتورینگ، هوشمندی کسب و کار، داشبوردهای مدیریتی و سیستم های پشتیبان تصمیم و سیاست گذاری
- ایجاد شبکه های صاحب نظران به صورت حقیقی و مجازی برای استفاده در فرآیند های سیاست گذاری و آینده نگاری علم و فناوری
- طراحی سرویس های تعاملات علمی و فناورانه جهت ثبت اطلاعات رفتاری جامعه علمی کشور
- ایجاد گلوگاه های مناسب برای سامان دهی دسترسی جامعه علمی به خدمات بین المللی نظیر پرتال‌های دسترسی به منابع علمی، خدمات همکاری علمی و غیره
- شناسایی و حمایت غیر مستقیم از مجموعه‌های فعال بخش خصوص ارائه دهنده خدمات علمی و فناورانه و هدایت آنها جهت اخذ و ثبت اطلاعات حداکثری از مخاطبان و خدمت گیرندگان.
اقدامات بلندمدت
- ساماندهی سازمان‌ها و نهادهای حاکمیتی تولید‌کننده اطلاعات و ایجاد سیستم های اطلاعاتی یکپارچه ملی در حوزه علم و فناوری
- ایجاد سیستم های ارزیابی و نظارت پویا با قابلیت پشتیبانی از مدل ها و روش های مختلف نظارت و ارزیابی و تولید گزارشات با قالب ها و در سطوح مختلف
- واگذاری خدمات اطلاعاتی حوزه علم و فناوری نظیر پایگاه های اطلاعاتی پایان‌نامه ها، پژوهش‌ها، پتنت‌ها و اطلاعات بازار به شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی و عمومی دارای صلاحیت
- ایجاد سیستم‌های رگولاتوری اطلاعات علم و فناوری برای کنترل و نظارت بر تولید و مصرف آمار و اطلاعات علم و فناوری در کشور
- عملیاتی‌کردن فرایند مستمر تولید نقشه علم و نقشه دانش کشور در حوزه‌های مختلف
- ایجاد سیستم‌های اعتباردهی و اعتبار‌سنجی به مؤسسات، مجموعه‌ها، محصولات، خدمات و تولیدات علمی و فناورانه بر اساس سیستم‌های آمار و اطلاعات علم و فناوری
جمع‌بندی
آمار و اطلاعات بمانند قوه‌ی بینایی نظام علم و فناوری در سطح ملی عمل کرده و در صورت عدم پرداختن صحیح به آن حرکت این نظام ملی دچار اختلال خواهد‌شد. در واقع لازم است تصمیم‌گیرندگان حوزه علم و فناوری بصیرت و آگاهی خود را از این اطلاعات کسب نموده و تصمیمات خود را بر پایه آمار هایی که نشان دهنده ی وضعیت موجود و یا پیش‌بینی کننده ی روندهای آینده می‌باشند بنا کنند. در این پژوهش جهت تحقق اهداف و اصلاح رویکردهای موجود در نظام آمار و اطلاعات علم و فناوری هفت راهکار و پیشنهاد ارائه شد و در ادامه جهت دستیابی به این راهکارها مجموعه ای از اقدامات در قالب یک سبد پروژه پیشنهاد شد. این اقدامات در قالب چهار اقدام کوتاه مدت، پنج اقدام میان مدت و شش اقدام بلندمدت ارائه شدند.
این مطالعه در شبکه کانون‌های تفکر ایران (ایتان) و شرکت تترا (توسعه تفکر روش آفرین) با همکاری امیر رودی و محمود کلانتری انجام شده‌است.
محصولات مرتبط:
