الزامات همگرایی علویان و اسلام گرایان سنی ترکیه

بهبود روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه، در جایگاه دو قدرت مهم در منطقه بسیار ضروری و حیاتی است. جامعه علویان با جمعیت ۱۱ تا ۲۲ میلیون نفر به عنوان بزرگترین اقلیت عقیدتی در منطقه، می تواند بهترین گزینه برای هم پیمانی در ترکیه باشد. بنابراین همراهی استراتژیک جمهوری اسلامی ایران با اسلام گرایان سنی به منظور ساخت ائتلاف بین اسلام گرایان و جامعه علویان ترکیه رویکردی مناسب خواهد بود. البته به علت سرکوب های همیشگی و تاریخی، این جامعه نقش کمرنگی در اقتصاد و سیاست های ترکیه داشته و همواره به انزوا کشیده شده است. بنابراین، اتخاذ سیاست های مناسب در جهت ارتقای جایگاه این جامعه حیاتی خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در طول سده ها و دهه های گذشته فراز و نشیب های فراوانی به خود دیده است. با این وجود، اهمیت تنظیم و ضابطه مندکردن مناسبات میان این دو قدرت منطقه‌ای با روی کارآمدن اسلام گرایان ترک در سال ۲۰۰۲ و نیز متشنج شدن این روابط در پرونده هایی همچون سوریه در پی تحولات سال ۲۰۱۱، بیشتر شده است. در این میان، جامعه علویان یکی از بازیگران باسابقه و البته حاشیه‌ای سیاست در اجتماع های موجود در جغرافیای غرب آسیا و حتی بخش هایی از حوزه بالکان به شمار می آید که از وضعیت ویژه و متفاوت تری نسبت به سایر مذاهب در منطقه برخوردار است. این جامعه مذهبی-عقیدتی، به دلایل متعدد از جمله سرکوب مستمر تاریخی از سوی حکومت های سنی مذهب حاکم و نیز فقدان نهادهای دینی قدرتمند، دچار مسخ هویتی و اعتقادی و نیز انزوای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شده است. لذا جمهوری اسلامی ایران می تواند با تکیه بر ظرفیت چند میلیونی جامعه علویان ترکیه، نفوذ خود در این کشور را افزایش دهد.

وضعیت کنونی جامعه علویان

سرکوب های مستمر و تاریخی جامعه علویان، دورشدن و فاصله گرفتن این جامعه از ارزش های حقیقی اعتقادی و دینی را تسریع کرده و آن ها را وادار ساخته از کانون های شهری به روستاها، کوهستان ها و جنگل های حاشیه دریای مدیترانه و بالکان فرار کنند. با این وجود، در دوره جدید و پس از پایان جنگ جهانی اول و تجزیه خلافت عثمانی، زمینه ها و عوامل متعددی، فضا را برای بازگشت این جامعه به اثرگذاری در تحولات اجتماعی و سیاسی فراهم کرده است. لیبرالیزه شدن فضای ترکیه در دوره پساعثمانی و بعدها تلاش ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا زمینه هایی را فراهم کرد تا از فشارها بر این جامعه، به عنوان بزرگترین اقلیت عقیدتی این کشور، کاسته شود. آمارها نشان دهنده آن است که این جامعه علیرغم جمعیت قابل توجه، تاکنون موفق به نقش آفرینی منسجم و هدفمند در سیاست ترکیه نشده است. در یک نگاه کلی می توان وضعیت کلی جامعه علویان ترکیه را به صورت ذیل بیان کرد:

• جمعیت قابل توجه (۱۲ تا ۲۲ میلیون نفر)
• بحران هویت
• فقدان رهبری دینی و سیاسی یکپارچه، قدرتمند و کاریزما در دوره معاصر
• فقدان نهادهای دینی قدرتمند
• محرومیت تاریخی این قوم از فعالیت سیاسی (شهروند درجه دو بودن)
• فقدان نیروی انسانی متخصص و زبده کافی
• فقدان نهادهای بسیج ساز اجتماعی
• فقدان قدرت اقتصادی قابل توجه
• فقدان گرایش های هویتی دین محور
• فقدان کشور قدرتمند حامی
• چندپارگی و چنددستگی و اختلافات سیاسی و قومیتی
• گرایش به احزاب لیبرال و چپ گرا
• بی اعتمادی به اهل سنت ترکیه به دلیل خاطرات و تجارب تلخ تاریخی
• نگرانی از رشد اسلام گرایان اخوانی و حزب عدالت و توسعه.

گزینه های جمهوری اسلامی ایران

تصمیم سازان و تصمیم گیران جمهوری اسلامی ایران می توانند یکی از سه سیاست زیر را در پیش بگیرند:

• تقابل با اسلام گرایان سنی (از طریق حمایت از ائتلاف کردها، علویان، شیعیان، بکتاشی ها و ترک های لیبرال در مقابل اسلام گرایان)
• رویکرد پراگماتیستی، مقطعی و غیرثابت براساس وضعیت موجود (سیاست همراهی با طرف قوی و حاکم)
• همراهی استراتژیک با اسلام گرایان سنی (از طریق مشارکت در ساخت ائتلافی جدید میان طیفی از علویان، شیعیان، بکتاشی ها و کردها با اسلام گرایان سنی)

رویکرد اول پس از بحران سوریه و نقش آشکار ترکیه در تلاش های نظامی و مسلحانه برای ساقط کردن دولت هم پیمان ایران در دمشق، هواداران زیادی پیدا کرده است. اما با این وجود، اتخاذ آن آسیب هایی از جمله افزایش تنش های منطقه‌ای میان ایران و ترکیه، تاثیر منفی بر وجهه جمهوری اسلامی در روابط با اسلام گرایان سنی و از دست دادن یک هم پیمان سنی خواهد داشت.

رویکرد دوم نیز یک چهره قدرت محور از سیاست های خارجی جمهوری اسلامی به جهانیان ارائه می کند و علاوه بر ایجاد بی اعتمادی منطقه به اهداف و ماهیت سیاست های کشور، با هنجارهای دینی و ارزش های انقلاب اسلامی در تضاد است.

بنابراین رویکرد سوم به عنوان راهبرد مطلوب و نافع در ترکیه پیشنهاد می شود. اگرچه برخی از سیاست های ترکیه در سطح منطقه و به طور خاص، نقش آن در بحران سوریه مورد انتقاد جدی است، اما مزیت های آن از جمله ایجاد اهرم نفوذ در داخل ساختار سیاسی ترکیه و تهدیدات و منافع مشترک با اسلام گرایان جایی برای نگرانی در مورد سیاست های خارجی ترکیه باقی نمی گذارد.

سیاست پیشنهادی

تحقق سیاست همراهی استراتژیک با اسلام گرایان سنی، قبل از هر چیز در گروی ارتقای جایگاه و نقش جامعه علویان در ترکیه خواهد بود. زوال هویت گرایی سیاسی و کنش گری منسجم و یکدست، براساس ارزش ها و منافع هویتی، بیش از هر چیز به کاهش وزن جامعه علویان در حوزه سیاست و عرصه سیاست سازی ترکیه منجر شده است. بنابراین به نظر می رسد با تمرکز بر وجوه مشترک با جامعه علویان یعنی اعتقاد خاص به ائمه، بزرگداشت برخی از اعیاد و مراسم های دینی و در نهایت باور به برخی از ارزش های شیعی، می توان گام های نخستین و بنیادین احیای هویت دینی جامعه علویان را فراهم ساخت.

به موازات گام هویتی یادشده، باید به این نکته توجه داشت که اعتلای جایگاه اقتصادی جامعه علویان ترکیه امری بسیار ضروری و حیاتی است. هدفمندکردن گام به گام واردات کشورهای ایران و عراق از ترکیه و افزایش سهم واردات از جامعه علویان، یکی از بهترین و مناسب ترین الگوها و روش ها برای ارتقای اقتصادی این جامعه در کشور ترکیه است. به ویژه در حوزه عراق توصیه می شود هدایت بخشی در صادرات ترکیه به سوی جامعه ترکمن های شیعه و شیعیان شبک در استان نینوی، همزمان با تقویت و ارتقای جایگاه ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی این دو طایفه در این استان انجام گیرد. این اقدام به طور همزمان تقویت جامعه علویان ترکیه و شیعیان شمالی عراق و تقویت جایگاه جمهوری اسلامی در شمال عراق را نیز به همراه دارد.

گام سوم افزایش نقش جامعه علویان در حوزه سیاست است که تاخر جامعه علویان در حوزه سیاست به منظور عدم ایجاد حساسیت اسلام گرایان سنی است. این در حالی است که براساس تحلیل ها و مطالعات انجام شده، تاثیرگذاری اسلام گرایان سنی در آینده سیاست ترکیه افول خواهد داشت. با توجه به اینکه نزدیک به سه سال به انتخابات پارلمانی ترکیه باقی مانده است، بنابراین نخستین گام های اعتمادساز در این بخش باید به زودی آغاز شود.

لازم به ذکر است که به دلیل حساسیت های موجود بین دو طرف به ویژه اسلام گرایان سنی، از ایفای نقش مستقیم و علنی در چنین پروژه‌ای باید پرهیز کرد.

جمع بندی

در رفع اختلافات موجود در روابط میان ایران و ترکیه، جامعه علویان ترکیه می تواند نقشی حیاتی ایفا کند. جامعه علویان در سیاست های ترکیه به علت سرکوب های تاریخی همواره نقش کمرنگی داشته است. در دوره جدید با کاهش فشارها، فرصت های جدیدی در برابر این گروه قرار گرفته است. جمهوری اسلامی ایران از طریق احیای هویت دینی و تلاش در جهت افزایش نقش علویان در حوزه اقتصاد و سیاست می تواند پایه های ساخت ائتلاف بین اسلام گرایان سنی و علویان را فراهم آورد و علاوه بر افزایش نفوذ خود، اعتماد بخش بزرگی از جمعیت ترکیه را به دست آورد.

این مطالعه در اندیشکده مرصاد با همکاری محمدهادی معصومی زارع در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.