کار آمدی تربیت دینی در خانواده و چالش های آن با رویکرد راهبردی

برخی از محققان، خانواده را اولین هسته هویت اجتماعی انسان معرفی می کنند و آن را شکل دهنده بنیان تربیت کودکان در جامعه می دانند. یکی از مهم ترین ابعاد نظام خانواده، تعالی و تربیت آموزش فرزندان بر محوریت دین مبین اسلام است. کارآمدی نظام تربیت دینی، از اهداف بلند نظام اسلامی ایران و زمینه ساز بنیان نهادن آینده جامعه دینی و امری حیاتی برای گسترش فرهنگ و آموزه های اسلامی گری است. چنین امری، این وظیفه را به دوش آحاد جامعه اسلامی به ویژه مسئولان و نخبگان قرار می دهد که تمام لوازم و زمینه های تربیت دینی اعم از روش های دستیابی به آن، تشخیص نیازهای تربیتی جامعه، مبانی و اهداف تربیت دینی و هم چنین فضای تربیتی را برای رشد تربیت دینی جامعه فراهم نمایند.

ضرورت و اهداف پژوهش

نهاد خانواده، نخستین و مهم ترین نهاد در تربیت دینی فرزندان و معرفی آنان به جامعه است اما آنچه مسئله را پیچیده می سازد رشد تحولات گوناگون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، به ویژه فضای مجازی و الگوهای مختلف سبک زندگی غربی است که نظام تربیتی خانواده را با چالش مواجه ساخته و آن را تا حدودی ناکارآمد نشان داده است لذا بررسی وضعیت تربیت دینی در خانواده و حل آسیب های آن از ضروریات تحقیقات عملیاتی و راهبردی در تقویت نهاد خانواده به شمار می رود. از این رو این پژوهش با روش ترکیبی، تلفیقی با رویکرد جامعه شناسی و مطالعات میدانی به بررسی مهم ترین عوامل ناکارآمدی نظام تربیت دینی در خانواده و ارائه راهبردهایی جهت مقابله با این آسیب ها و عوامل پرداخته شده است.

مبانی نظری تربیت دینی و ارتباط آن با کانون خانواده

چهار عامل خانواده، محیط، الگوها و مدرسه نقش قابل توجهی در تربیت دینی فرزندان دارند و روش های الگویی و ارتباط میان خانواده و مدرسه و کنترل فضای رشد کودکان در تربیت دینی نقش مهم و اساسی ایفا می کند زیرا تربیت دینی، اقتدارگرا و الگو محور بوده و خداوند نیز الگوهایی را برای هدایت انسان ها معرفی کرده است و پر واضح است که یکی از مهم ترین این الگوها، خانواده به شمار می رود چرا که خانواده هم در عوامل وراثتی انتقال تربیت به کودکان و هم در عوامل محیطی نقش پررنگی دارد. بنابراین به طور یقین می توان معتقد بود که چگونگی تعامل والدین و نحوه ی برخورد و آموزش آن ها با نسل جدید و شناخت تمایلات طبیعی و تمنیات فطری کودکان و کنترل و جهت دهی مناسب آن، مهم ترین پایه تربیت نسل آینده است و این تربیت، روش های مختلف براساس اقتضائات اجتماعی و محیطی را به همراه دارد. آرمانی که جامعه اسلامی ایران در تربیت کودکان در ذهن دارد و آن را شکل دهنده بنیان تربیت کودکان در جامعه می داند، تربیت دینی- اسلامی است و منظور از آن فراهم کردن زمینه هایی برای شکوفایی روح عبودیت و التزام به دین با آن گستره و کلیت و تمامیتش و به کاربستن آن التزمات در زندگی و التزام رفتاری به آن ها و در یک جمله شامل همه ابعاد زندگی هر فرد، است. 

ملاحظات و موانع ارتقای جایگاه تربیت دینی در خانواده

آسیب های تربیتی در درون خانواده علاوه بر اینکه ملهم از وضعیت درون خانگی است به شدت متاثر از علل و عوامل زمینه ای نیز هست. در واقع تغییر و تحولات در عرصه کلان-که به عنوان محیط برای خانواده، تلقی می شوند- خواه ناخواه بر فضای درون خانواده تاثیر می گذارند. از این رو شناخت عوامل نامطلوب بودن تربیت دینی در خانواده های ایرانی، بررسی و کسب شاخص های تربیت دینی مطلوب، ضروری است. از این رو به بررسی برخی از این موانع پرداخته شده است:

• آزمون و خطای مسئولان در امور تربیتی و عدم تمکین به نظرات کارشناسی

فقدان تعریف و برنامه ای مدون و جامع که تمام زمینه های اجرایی را در برگرفته باشد نشان از بی توجهی به پژوهش و نظرات کارشناسان از سوی مسئولان دارد. متاسفانه هنوز از سیستم آزمون و خطا در زمینه های مختلف فرهنگی به ویژه تربیت دینی استفاده می شود.

• کم توجهی والدین به تربیت دینی و جامعه پذیری فرزندان

شرایط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در جامعه کنونی ایران به گونه ای رقم خورده است که والدین کمتر به جامعه پذیری صحیح فرزندان خویش توجه می کنند و با توجه به نفوذ گسترده رسانه های مختلف و در دسترس قرار گرفتن آن ها، نه تنها خود از آموزه های دینی فاصله می گیرند بلکه به تربیت دینی فرزندان خویش نیز اهمیتی نمی دهند. در واقع دغدغه مندی در این خصوص در خانواده ها چندان احساس نمی شود.

ناهماهنگی جدی میان خانه، مدرسه و جامعه در امر تربیت دینی

ناهماهنگی میان سه نهاد خانواده، مدرسه و جامعه باعث بی ثمر شدن تلاش ها و زحمات والدین در ارائه تربیت صحیح دینی به فرزندان می شود زیرا این ناهماهنگی موجبات سردرگمی و دوگانگی فرهنگی در کودکان را فراهم می سازد.

عدم توجه به تفاوت های فردی و تاثیر آن بر تربیت دینی

افراد به سبب سن، موقعیت زندگی، گرایش والدین، ضریب هوشی، مهارت های زندگی و… نسبت به یکدیگر متفاوت هستند. در تربیت دینی و البته هرنوع آموزشی، لازم است به ویژگی های افراد توجه شود و نباید معیار در این مسائل حد وسط میان افراد در نظر گرفته شود. متاسفانه در تدوین برنامه های فرهنگی و آموزشی در جامعه باشد.

ارائه راهبردهایی جهت کارآمدی نظام تربیت دینی

تربیت دینی در خانواده ارتباطی دو سویه میان والدین و فرزندان است و سایر متغیرها نقش مکمل را ایفا می کنند. از این رو آموزش و آگاهی بخشی به والدین در خصوص اصول و روش های کارآمد تربیت دینی با طراحی و ارائه الگوی تربیت دینی مشخص متناسب با اقتضائات مخاطبان است که نخستین گام آن تدوین برنامه ای جامع می باشد. بنابراین راهبرد اصلی این تحقیق، «تدوین و ارائه برنامه جامع توانمندسازی والدین با حمایت رسانه ها» است. در ادامه به ارائه راهبردهای مساعدی جهت کارآمدی نظام تربیت دینی پرداخته شده است:

یکسان سازی مدل مطلوب تربیتی در جامعه

یکی از عواملی که سبب بروز اختلال در تربیت دینی در جامعه می شود، یکسان نبودن تربیت دینی در خانواده ها، مدارس و جامعه است به گونه ای که افراد نه تنها دچار سردرگمی بین سه فضای تربیتی می شوند بلکه در بسیاری از مواقع با تضاد شخصیتی نیز روبه می شوند و همین موضوع خود سبب تشدید مشکل در ساحت دیگر جامعه می شود. بنابراین باید مدلی مشخص و با هدف زمینه سازی برای تحقق هرچه بهتر آرمان های انسانی انقلاب (عدالت، آزادی، امنیت و…) انتخاب و به عنوان مرجع به کار گرفته شود.

• کاربردی کردن اخلاق دینی در جامعه و نهادینه کردن آموزش همراه با عمل

در صورتی که جامعه به اخلاق کاربردی بها دهد و والدین خود به آن چه می گویند عمل کنند، ناخوداگاه فرزندان ازآنها الگو گرفته و در عمل و رفتار از آنان تقلید می کنند. بهترین شیوه تربیت، آموزش غیر مستقیم و موثرترین راه آن نیز آموزش در حین عمل است چرا که فرد متربی، مربی را در آن چه که آموزش می دهد همراه خود می یابد و باعث اثر پذیری عمیقی می شود. این راهبرد موجب مشارکت فرزندان در امر تربیت می شود و علاوه بر بهبود اخلاق اجتماعی، احساس دلزدگی نسبت به اخلاق و ارزش های دینی را در جامعه می زداید و به مرور زمان باعث نهادینه شدن آن در زندگی فرزندان می شود.

• ارائه برنامه مدون به خانواده ها و حساس سازی آنان جهت کنترل رسانه

براساس نتایج به دست آمده از پرسشنامه ارائه شده به نخبگان مهم ترین عامل آسیب زا در تربیت دینی در خانواده مسائل مربوط به رسانه بود. بنابراین باید روش های کنترلی رسانه و مدیریت آن به خانواده ها آموزش داده شود تا فرزندان خود را در مقابل این ابزار مصون سازند.

جمع بندی

نهاد خانواده، نخستین و مهم ترین نهاد در تربیت دینی فرزندان و معرفی آنان به جامعه است. رشد تحولات گوناگون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، به ویژه فضای مجازی و الگوهای مختلف سبک زندگی غربی است که نظام تربیتی خانواده را با چالش مواجه ساخته و آن را تا حدودی ناکارآمد نشان داده است. آزمون و خطای مسئولان در امور تربیتی و عدم تمکین به نظرات کارشناسی، ناهماهنگی جدی میان خانه، مدرسه و جامعه در امر تربیت دینی و کم توجهی والدین به تربیت دینی و جامعه پذیری فرزندان از آسیب ها و موانع جایگاه ارتقای تربیت دینی است. از این رو با ارائه راهبردهایی هم چون تدوین و ارائه برنامه جامع توانمندسازی والدین با حمایت رسانه ها، یکسان سازی مدل مطلوب تربیتی در جامعه، کاربردی کردن اخلاق دینی در جامعه و نهادینه کردن آموزش همراه با عمل و ارائه برنامه مدون به خانواده ها و حساس سازی آنان جهت کنترل رسانه ها می توان این آسیب ها و موانع پیش روی تربیت دینی را برطرف نمود.

این مطالعه در مرکز پژوهشی مبنا توسط سید مرتضی میرتبار و علی اکبر عبدالاحدی مقدم در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.