بررسی چالش های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و مکانیسم های تحول

در دنیای امروز یکی از تاثیرگذارترین و قدرتمندترین وسیله برای تبلیغ و ترویج فرهنگ ها، ایده ها و انتقال مفاهیم اجتماعی استفاده از رسانه ها است. صدا و سیما به عنوان پرمخاطب ترین سازمان رسانه ای کشور مطرح است. این سازمان نیز دارای نقاط قوت و ضعف در عملکرد خود است. ازاین رو با بررسی و تشخیص نقاط ضعف و شناخت وضع ساختار موجود سازمان صدا و سیما می توان راهکارهای مناسبی را جهت رفع و اصلاح آن ها ارائه نمود. در این بررسی می توان از ابزار و روش های مورد استفاده از شبکه های خارجی همچون پرس تی وی، بی بی سی در جهت افزایش تعداد مخاطب و اعتماد به رسانه تا جایی که تضادی با ارزش های حاکمیت ندارد، یاری جست.

کلیدواژگان:صدا و سیما، دولت، نهاد های رسانه ای

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه رسانه ها در سراسر دنیا تاثیر عمده ای بر دیدگاه های سیاسی، سلیقه های فرهنگی، تمایلات اجتماعی و … دارند. سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، سازمانی رسانه ای است که بر اساس قانون اساسی تنها متولی قانونی پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی در جمهوری اسلامی ایران است. رسالت این سازمان با توجه به شرایط خاص کشور با سایر رقبا کاملا متفاوت است؛ از یک سو، حساسیت فعالیت های خبری و اطلاع رسانی همراه با آگاهی بخشی لازم برای مخاطبان از ضروریات فعالیت های این سازمان است و از سوی دیگر این سازمان در رقابتی نابرابر با سایر رسانه های سطح جهانی هم در حوزه آگاهی بخشی و هم در حوزه سرگرمی قرار گرفته است. از مهم ترین وظایف رسانه ها به روشن ساختن افکار عمومی و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم در زمینه های مختلف زندگی می توان اشاره نمود. صدا و سیمای ایران به عنوان یک رسانه ملی می کوشد تا بتواند بهترین عملکرد خود را نشان دهد. ازاین رو باید مشکلات پیش روی آن  را بررسی نمود. در این گزارش به بررسی مشکلات صداوسیما و ریشه یابی آن ها و ارائه پیشنهاداتی در جهت جذب مخاطب پرداخته شده است.

مشکلات صدا و سیما و ریشه شکل گیری آن ها

صداوسیما به عنوان یک رسانه ملی، بایست در جهت رفع چالش ها و رسیدن به اهداف خود گام بردارد. در این راستا به بررسی شناسایی مشکلات و ریشه های شکل گیری آن ها پرداخته شده است تا بتوان پیشنهادات مناسبی را در جهت حل آن ارائه کرد. مشکلات مربوط به صدا و سیما در دودسته مسائل مربوط به افزارها و مسائل مربوط به نیروهای اکوسیستم رسانه تقسیم می شوند. برخی از مسائل مربوط به افزارها عبارت اند از:

• عقب ماندگی تکنولوژیک: عقب ماندگی تکنولوژیکی باعث کاهش سرعت انطباق صدا و سیما با دستاوردهای جدید دنیای رسانه و افزایش هزینه های مربوط به تعمیر و نگه داری از امکانات فنی می شود. ریشه عقب ماندگی تکنولوژیک صدا و سیما را می توان در طولانی بودن فرایندهای تصمیم گیری در سازمان، مدل های نامناسب قرارداد صدا و سیما با نیروهای انسانی و پیچیده بودن ساختارهای صدا و سیما جست وجو نمود.
• شکاف فرهنگی در نیروی انسانی: صدا و سیما هنوز نتوانسته است به فرهنگ سازمانی منسجمی دست پیدا کند. این تفاوت فرهنگی چنانچه به گونه ای پیش برود که مانع از گفت وگوی میان بخش های مختلف سازمان شود، سازمان را دچار بحران می کند. دلیل شکل نگرفتن یک سازمانی منسجم در صداوسیما را می توان افزایش سهمیه محور منابع انسانی و شکل گیری طیف های نیروی انسانی بر اساس فرهنگ سازی مدیران سابق بیان نمود.
• نیروهای بدون آموزش کافی: یکی از مهم ترین مشکلات صدا و سیما ناکارآمدی منابع انسانی آن است که از فقدان آموزش بهره می گیرد؛ زیرا سازوکار دانشگاه صدا و سیما نتوانسته است مشکل کارآمدسازی منابع انسانی را برطرف کند. مشکل آموزش منابع انسانی باعث می شود که علاوه بر حجم بالای منابع انسانی و به خاطر کارآمد نبودن آن ها، جذب مجدد نیرو رخ دهد که این امر باعث گسترش منابع انسانی و کاهش عملکرد مناسب آن ها می شود.

برخی از مسائل مربوط به اکوسیستم رسانه نیز عبارت اند از:

• مسائل مربوط به رقبا: سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران با رقبایی جدی دست به گریبان است. این رقبای جدی شامل شبکه های ماهواره ای، VODها (سرویس هایی که به کاربران امکان تماشای ویدیوها را در زمان دلخواه می دهند) و افراد تأثیرگذار در رسانه های اجتماعی هستند. درواقع صداوسیما خواه ناخواه با رقبایی مواجه است که هرروز سهم بیشتری از مخاطبان را به خود اختصاص می دهند.
• مسائل مربوط به مخاطبان: چالش از دست دادن مخاطب در صداوسیما هرروز بیش ازپیش به مسئله تبدیل می شود. صداوسیما برای حفظ مخاطبین خود به حربه های مختلفی مانند کاهش استانداردهای فرهنگی و ایدئولوژیک متوسل شده است. صداوسیما می کوشد تا وزن برنامه های مرتبط با حوزه سرگرمی را بیشتر و بیشتر کند و تا حد امکان از بعضی از معیارهای قدیمی خود به خاطر مصلحت جذب مخاطب چشم بپوشد؛ اما این ها هرگز به جلب اعتماد مردم درباره صداوسیما منجر نشده است.

راهکارهای مناسب برای جذب مخاطب در صدا و سیمای ایران

تاکنون تلاش های بسیاری برای ایجاد تحول در اکوسیستم رسانه ای کشور انجام شده است. این تلاش ها در بعضی موارد تا حدودی اثربخش و در بعضی موارد به طورکلی فاقد تاثیر فراوانی بوده اند. برآیند این تلاش ها نشانگر این است که اصلاح روند سازمان عملکردی پرهزینه و بسیار دشوار خواهد بود. ازاین رو باتوجه به برخی از نکات ضروری می توان در جهت اصلاحات لازم و جذب مخاطب گام برداشت. در این زمینه می توان در برخی از موارد از شبکه های پرس تی وی و بی بی سی الگو گرفت.

صدا و سیمای داخلی و پرس تی وی

صدا و سیمای ایران می تواند با تغییر در نحوه تولید و ارائه خبر، آگاه درنظرگرفتن مخاطب، سرعت پخش مناسب و بالا بردن کیفیت محتوایی برنامه ها رویکرد بهتری را از خود نشان دهند. این سازمان می تواند در این زمینه پرس تی وی را الگوی خود قرار دهد. نحوه تولید خبر در صدا و سیمای ایران به این صورت است که بخش های مختلف یک خبر توسط افراد گوناگونی تشکیل و تدوین می یابد؛ اما در مدل پرس تی وی تهیه گزارش از ابتدا تا تنظیم نهایی به عهده یک فرد است. فایده چنین سبکی این است که فرد احساس مسئولیت بیشتری درنتیجه کار فردی خود داشته و در صورت نقص خبر مسئولیت آن خبر بر عهده فرد مشخصی خواهد بود. همچنین صدا و سیما باید توجه داشته باشد که مخاطب درون جامعه زندگی می کند و با منابع اطلاعاتی دیگر در تماس است. درنتیجه در صورت تضاد و ناسازگاری اطلاعات با منابع دیگر مخاطب اعتماد خود را به صدا سیما از دست خواهد داد. یکی دیگر از موضوعاتی که باید موردتوجه بیشتر قرار گیرد، کیفیت برنامه ها است. درزمینه کیفیت برنامه ها باید توجه داشت که بسیاری از خبرها رسانه ملی ظاهری خبرنما دارند اما هیچ اطلاعات مفیدی به مخاطب منتقل نمی کنند؛ لذا توجه به کیفت برنامه ها اهمیت بسیاری دارد. یکی دیگر از رویکردهایی که صدا و سیما با آن مواجه است، نحوه ارائه خبر است. رویکرد صدا و سیما به این صورت است که یک خبر باید مشخص و دقیق باشد تا از رسانه های ملی اعلام شود؛ ازاین رو بسیاری از اخبار که ارزش خبری بالایی دارند به دلیل ایهام و تردید در بخش هایی از آن ها، کنار گذاشته می شوند.

 صدا و سیمای داخلی و بی بی سی

بررسی و توجه به برنامه خبری ۶۰ دقیقه، می تواند راهکارهای زیادی برای صدا و سیمای ایران پیشنهاد دهد. یکی از نکات مهم در این زمینه ارائه مناسب خلاصه خبر است. خلاصه خبر همچون ویترینی از برنامه است. خلاصه اخبار این امکان را به مخاطب می دهد تا درباره مشاهده اخبار آن شبکه تصمیم گیری نماید. پس صداوسیما باید در چیدمان خلاصه اخبار تلاش بیشتری نماید و اخبار را برحسب دغدغه مخاطب و میزان جذابیت آن برای مخاطب شکل دهد. همچنین یکی از وظایف رسانه ملی بازتاب مسائل روز جامعه است، اما ماحصل افراط در بازتاب مسائل اجتماعی خاص همچون قاچاق و کودک همسری چیزی به جز ناامیدی و بعضا القای حس عدم امنیت در جامعه نخواهد بود. هم چنین تلویزیون می تواند با توزیع سریال هایی با تم های متفاوت و به روز مخاطب هایی با سلایق مختلف را به خود جلب نمایند. هم چنین صداوسیما باید در نحوه ارائه برنامه ها دینی و ورزشی رویکرد جدیدی بیندیشد، زیرا مخاطب نسل جدید سبک خطابه مفاهیم دینی را نمی پذیرد و نیازمند گفت وگو، مناظره و حتی مجادله است.

جمع بندی

سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، سازمانی رسانه ای است که بر اساس قانون اساسی تنها متولی قانونی پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی در جمهوری اسلامی ایران است. صدا و سیما به عنوان یکی رسانه های جمعی، انتقال و هدایت دامنه گسترده ای از نمادها، هنجارها، ارزش ها و پیام ها را درون جامعه بر عهده دارد، اما این سازمان نیز مانند سازمان های دیگر نیازمند تغییر و اصلاحات مناسبی است. از مشکلات پیش روی رسانه به عقب ماندگی تکنولوژیک، فقدان وجود یک نظریه رسانه منسجم، بالا بودن تعداد منابع انسانی و ناکارآمد بودن آن ها و…است. ازاین رو صدا و سیما با یافتن ریشه این مشکلات توجه به برخی از نکات ضروری می توان رویکرد بهتری را از خود نشان دهند. صدا و سیمای ایران می تواند با اصلاح در نحوه تولید و ارائه خبر، نگاه به مخاطب، بالا بردن کیفیت محتوایی و استفاده از تم های مختلف برنامه ها در جهت اصلاح عملکرد خود و جذب مخاطب گام بردارد.

این مطالعه در اندیشکده هاتف توسط امیر محمد واعظی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.