جهان اسلام و اقتصاد دانش بنیان

واژه ی اقتصاد دانش بنیان در دهه ۱۹۶۰ وارد ادبیات اقتصادی شد اما تحولات دهه ی،۹۰ این واژه را تجدید و احیا نمود. هرچند سازمان اقتصادی همکاری و توسعه تلاش های زیادی برای شاخص سازی درزمینه ی اقتصاد دانش بنیان انجام داد؛ ولی تا سال ۱۹۹۵ به جمع بندی کاملی نرسید تا اینکه در همین سال برای اولین بار چارچوب مدونی از واژه اقتصاد دانش بنیان در سازمان اقتصادی همکاری و توسعه در قالب سند وزارتی کمیته ی سیاست گذاری علم و فناوری کانادا منتشر شد. در این پژوهش جهان اسلام موردبررسی قرارگرفته است. مهم ترین پتانسیل های کشورهای اسلامی عبارت اند از: دارا بودن بزرگ ترین سهم جمعیت جوان در جهان، اضافه شدن به ذخایر گران بهای طبیعی شامل طلا، نفت، گاز و مواد معدنی، مزیت نسبی در تولید محصولات کشاورزی و غنای میراث فکری و فرهنگی.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه جهان به روشنی دریافته است که نوع جدیدی از اقتصاد در حال ظهور است که مبنای متفاوتی برای رشد و توسعه ی اقتصادی کشورها عرضه می کند. این اقتصاد که به اقتصاد دانش شهرت دارد، نتیجه ی تعامل جهانی شدن توسعه و تحول دانش است. فنّاوری های جدید یعنی «فنّاوری اطلاعات»، «بیوتکنولوژی» و «نانوتکنولوژی» ظهور و به سرعت توسعه پیداکرده اند. از همین رو به دستگاه های اقتصادی واقع در این رویکرد توسعه، اقتصاد مبتنی بر دانش گفته می شود. این تحولات جهانی، اقتصادهای مبتنی بر منابع مادی، مانند اقتصاد بسیاری از کشورهای اسلامی را به چالش جدید و اساسی فرامی خواند. اگر این گونه کشورها بخواهند مسیر عادی را طی کنند و مانند کشورهای پیشرفته بعد از طی نمودن اقتصاد صنعتی به اقتصاددانش برسند، باید برای همیشه یا برای سالیان طولانی به عنوان یک کشور عقب افتاده دنباله رو کشورهای پیشرفته باشند، اما اگر بتوانند به اقتصاد یادگیرنده تبدیل شوند می توانند بدون طی کردن مرحله ی اقتصاد صنعتی به سرعت وارد مرحله ی اقتصاددانش شوند و به اقتصاد مبتنی بر دانش تبدیل شوند. در غیر این صورت در اثر رقابت شدید جهانی که بر مبنای «دانش جدید» و نوآوری پیوسته ی فنّاورانه شکل می گیرد، از پیشرفت بازمی مانند. این پژوهش در تلاش است تا ضرورت ایجاد تغییر در چارچوب اقتصادی جهان اسلام به خوبی ادراک شود تا بتوان در آینده ای نه چندان دور به اهداف عالیه ترسیم شده کشورهای اسلامی دست یافته و جایگاه این کشورها را در میان سایر ملل ارتقا پیدا کند.

ویژگی های جامعه دانش بنیان

ایده جامعه دانش بنیان بر پایه جهش های فناوری بناشده است، اما جامعه دانش بنیان، ابعاد بسیار وسیع تر اجتماعی، اخلاقی و سیاسی را نیز در برمی گیرد. ازاین رو در تعریف جامعه دانش بنیان و ویژگی های آن، توجه به تفاوت های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جوامع مهم و ضروری است. بااین وجود برخی از ویژگی ها را می توان به عنوان ویژگی های اصلی و عام جوامع دانش بنیان برشمرد:

• تنوع دسترسی به دانش: دانش برای مدت های مدید، قلمرو انحصاری محافل نخبگان بوده و این امر بی عدالتی، محرومیت و تضاد اجتماعی وسیعی را به دنبال داشته است. گسترش ایده همگانی شدن دانش و امکان دسترسی همه آحاد جامعه به دانش و منابع اطلاعاتی از ویژگی های مهم جوامع دانش بنیان است که آزادی و برابری را برای مردم به ارمغان می آورد.
• تأکید بر تمامی اشکال دانش: دانش و فرهنگ، همواره و به صورت ها و شکل های گوناگون به ساختار هر جامعه ای وارد می شوند و تمام جوامع به شکلی تحت تأثیر پیشرفت های علمی و فناوری های نوین قرار دارند؛ اما آنچه اهمیت دارد این است که باوجود چشم اندازهای جدیدی که توسط اینترنت و ابزارهای چندرسانه ای ارائه می شود. علاقه به منابع سنتی دانش، از قبیل نشریات، رادیو، تلویزیون و بالاتر از همه، مدارس و دانشگاه ها از میان نرود.
• توجه به تمام نسل ها: هر جامعه، دارای توان دانش بالقوه عظیمی است که باید به سرمایه ای بایسته تبدیل شود و تنها در این صورت است که مسیر خود را به سوی جامعه ای دانش بنیان می گشاید. برای این گذار مهم و دشوار همه نسل ها باید در کنار هم و همراه باهم حضورداشته و تلاش کنند.
• نهادینه شدن حس یادگیری در جامعه: در جهانی با پیچیدگی های روزافزون که اغلب افراد تا پایان عمر حرفه ای خویش چندین شغل مختلف را تجربه می کنند، یادگیری مادام العمر به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است. امروزه توصیه می شود که به جای تحمیل مجموعه کـاملاً تعریف شده ای از دانـش، صورت های انعطاف پذیر یادگیری مورد تشویق قرار گیرد.
• تبدیل شدن نوآوری به عنوان یک فرهنگ دائمی: در جامعه نوآور، تقاضا برای دانش، به شکل نیازهای دائمـاً تکرارشونده بـه تجدیـد مهارت خواهـد بـود. در چنـین جامعه ای درجه یک بـودن، بـیش از هـر چیـز، صـلاحیتی اجتماعی است و فرهنگ نوآوری مستلزم آن خواهد بود که حتی ایـن درجـات نیـز تاریخ مصرف داشته باشند. در جامعه مبتنی بر دانش و نوآور سطح مهارت ها روزبه روز افـزایش می یابند تا به تقاضای پایان ناپذیر برای ظرفیت های جدید پاسخ دهند.
• گسترش فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی جدید: بسیاری از کارشناسان معتقدند که رشد سریع فناوری های نوین می تواند کمکـی باشـد. برای غلبه بر برخی محدودیت هایی که تاکنون مانع از پیدایش جوامع دانش بنیان بوده اند؛ مــوانعی از قبیــل فاصــله جغرافیــایی و محــدودیت مربــوط بــه وســایل ارتبــاطی. در میــان فناوری های نوین، گسترش فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی جدید بـیش از همـه در بـروز و ظهور جوامع دانش بنیان نقش دارد و امکـان «جهش های فناورانـه» را بـرای کشـورهای درحال توسعه فراهم می کند.

ارکان اقتصاد دانش بنیان

می توان اقتصاد دانش را شامل چهار رکن اساسی دانست:

• آموزش و توسعه منابع انسانی: اقتصاد دانش بنیان برای وصول به یک جامعه با افراد متخصص، خلاق و انعطاف پذیر که تولیدکننده، جذب کننده، نشر دهنده و استفاده کننده مؤثر از دانایی باشند نیازمند آموزش و توسعه منابع انسانی است.
• نظم کارای نوآوری و اختراعات: مشتمل بر بنگاه ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه ها، مشاوران و سایر سازمان ها که از ذخایر روزافزون دانش جهانی بهره گرفته، آن را جذب و با نیازهای ملی و محلی سازگار می نمایند؛ چراکه ابداع نیاز به ارتباط بین بخش های مختلف نظیر شرکت ها، آزمایشگاه ها، مؤسسات علمی و تحقیقاتی و مصرف کنندگان داشته و بازخوردی از دانش، فناوری، توسعه محصول، تولید و بازاریابی خواهد بود.
• زیرساخت اطلاعاتی پویا: فناوری ارتباطات و اطلاعات، فناوری موردنیاز اقتصاد دانش بنیان است، چراکه نظام های پیشرفته اطلاعاتی سبب کاهش هزینه اطلاعات و سهولت دسترسی به مجموعه جامع تری از اطلاعات می شود. به دلیل اهمیت اطلاعات دیجیتالی، زیرساخت های ارتباطی باید شامل ارتباطات با پهنای باند وسیع بوده و با توجه به در حال رشد بودن فناوری اطلاعات و ارتباطات زیرساخت های مربوطه باید به طور مرتب نو و به روز شوند که با این عمل اقتصاد به سمت سطح پیشرفته تری از فناوری حرکت می کند.
• مشوق های اقتصادی و رژیم نهادی: نظام نهادی و اقتصادی باید انگیزه لازم برای کاربرد کارای موجودی دانش به منظور خلق دانش جدید، حذف فعالیت های ناکارآمد و شروع فعالیت های جدید با کارآمدی بیشتر را ایجاد کند. سیاست های دولت به ویژه سیاست های مربوط به فناوری، زیرساخت ها، صنعت و آموزش مستلزم توجه بیشتری بوده و ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاری و تعلیم و تربیت دارای اهمیت است.

اقتصاد دانش بنیان در کشورهای اسلامی

کشورهای اسلامی سرآمد درزمینهٔ اقتصاد دانش بنیان به ترتیب سابقه تاریخی عبارت اند از: مالزی، سنگاپور، ترکیه، ایران و لبنان. مالزی و سنگاپور طی دهه های آخر قرن بیستم با چرخش یک باره سیاست ها و خط مشی های کلان، هدف اصلی پیشرفت خود را درگرو دستیابی به اقتصاد دانش بنیان جستجو نمودند. ترکیه و ایران به صورت تدریجی در این مسیر گام نهاده و به پیشرفت های فراوانی دست یافته اند. هر یک از کشورهای مذکور دست به اقدامات اجرایی در حوزه های مختلفی زده اند از تحول در دستگاه های آموزشی و پژوهشی گرفته تا فراهم کردن زیرساخت های لازم در بعد فناوری اطلاعات و ارتباطات و تهیه اسناد بالادستی به عنوان نقشه راهبردی که در این مورد اخیر، ایران از سال ۱۳۸۲ به بعد همواره حرکت به سوی اقتصاد دانش بنیان را جزء اهداف اصلی خویش قرار داده است. در تجربه تمام این کشورها، رهبری و خواست سیاسی قوی نقش عمده ای در آغاز اصلاحات برای دستیابی به چارچوب های اقتصاد دانش بنیان داشته است. تجربه بیشتر کشورهای درحال توسعه نشان می دهد دولت نقش اساسی در آغاز بسیاری از حرکت ها به سمت اقتصاد دانش بنیان داشته است. همچنین دولت ها در بسترسازی های اقتصاد دانش بنیان، همیشه به دنبال تقویت ارتباطات خود با بخش خصوصی بوده اند زیرا اقتصاد دانش بنیان نیازمند حضور گسترده بخش خصوصی است.

جمع بندی

امروزه جهان به روشنی دریافته است که نوع جدیدی از اقتصاد در حال ظهور است که مبنای متفاوتی برای رشد و توسعه ی اقتصادی کشورها عرضه می کند. این اقتصاد که به اقتصاد دانش شهرت دارد، نتیجه ی تعامل جهانی شدن توسعه و تحول دانش است. برخی از مهم ترین ویژگی های جامعه دانش بنیان تنوع دسترسی به دانش، تأکید بر تمامی اشکال دانش، توجه به تمام نسل ها، نهادینه شدن حس یادگیری در جامعه، تبدیل شدن نوآوری به عنوان یک فرهنگ دائمی و گسترش فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی جدید هستند. اقتصاد دانش بنیان دارای ۴ رکن اساسی است که عبارت اند از آموزش و توسعه منابع انسانی، نظم کارای نوآوری و اختراعات، زیرساخت اطلاعاتی پویا و مشوق های اقتصادی و رژیم نهادی. کشورهای اسلامی سرآمد درزمینهٔ اقتصاد دانش بنیان به ترتیب سابقه تاریخی عبارت اند از: مالزی، سنگاپور، ترکیه، ایران و لبنان. مالزی و سنگاپور طی دهه های آخر قرن بیستم با چرخش یک باره سیاست ها و خط مشی های کلان، هدف اصلی پیشرفت خود را درگرو دستیابی به اقتصاد دانش بنیان جستجو نمودند.

این مطالعه در موسسه آینده پژوهی جهان اسلام با همکاری سید یحیی صفوی، سید حمزه صفوی و مجتبی یعقوبی انجام شده  است.