مستندنگاری شیوه های پرداخت حقوق بازنشستگان کشوری

روند نظام پرداخت ها در صندوق بازنشستگی کشوری به پنج دوره زمانی جامع تقسیم می شود که به ترتیب؛ دوران نظارت (پیش از پرداخت)، دوران تغییر از ناظر به مجری (آغاز نظام پرداخت مستقیم)، دوران تحول پرداختی، دوران خواب زمستانی و دوران شکوفایی نظام پرداخت مستقیم هستند. اگرچه با توجه به پیوستگی زمان در فرآیند تحولات، مرزبندی دقیق زمانی برای دوران مختلف قابل پیاده سازی نیست و بعضا برخی وقایع در هر دو مقطع تفکیک شده وجود دارند. در هر دوره ویژگی ها و نکات درون سازمانی و همچنین واکنش ها و وقایع تاثیرگذار برون سازمانی مختلفی وجود دارند که شناسایی و بررسی تاثیر آن ها در نظام پرداخت ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.

کلیدواژه: بازنشستگان، صندوق بازنشستگی کشوری، روش پرداخت مستقیم

ضرورت و اهداف پژوهش

تغییر شیوه پرداخت حقوق افراد تحت پوشش صندوق بازنشستگی کشوری یکی از مهم ترین سیاست­ های اجرایی صندوق در چارچوب ماموریت ­های آن طی دهه­ های گذشته بوده است. به طور کلی، همواره مسائل مالی در سازمان­ ها از جایگاه خاصی برخوردار بوده و حساسیت­ های زیادی در مورد آن ها در همه سطوح سازمانی وجود داشته است؛ بنابراین هر اقدامی که باعث تحول در نظام پرداخت­ ها شود، طبیعتا با مشکلات بسیاری از مقاومت­های درون سازمانی و برون‏سازمانی تا تحولات زیرساختی و آموزشی رو به رو خواهد  شد. اهمیت نحوه تصمیم­ سازی و فرآیند اجرایی از تصویب تا پیاده سازی کامل این مسئله، با وجود مشکلات فراوان، موجب شد تا ماهیت این مسئله بررسی شود. بدین طریق فرآیند اجرایی آن با شناسایی و دسته بندی مشکلات و نحوۀ مواجهه مدیران با آن ها ترسیم و درنهایت با آموختن از تجارب پیشین، درس‏گفتاری جهت تسهیل تصمیم­ سازی و پیاده­سازی سیاست­های حساس سازمانی برای مدیران آینده فراهم شد.

انواع شیوه‏ های پرداخت در صندوق بازنشستگی کشوری

اولین شیوۀ پرداخت در صندوق بازنشستگی کشوری به صورت علی الحساب بوده است. شیوه دوم را می توان پرداخت نیمه مستقیم نامید که چندان هم طولانی نبود. شیوه بعدی پرداخت مستقیم بود که از سال ۱۳۸۶ با پیاده سازی رسمی در آموزش و پرورش تهران آغاز شد و در سال ۱۳۹۵ با اجرا در استان خراسان رضوی به تکامل سراسری رسید.

پرداخت علی الحساب

در زمان آغاز به کار سازمان بازنشستگی از سال ۱۳۵۴، پرداخت مستمری بازنشستگان و وظیفه بگیران را خزانه داری کل کشور انجام می داد. در این دوران، این سازمان اطلاعات مالی مشخصی از کسورات دریافتی و مستمری پرداختی نداشت و امور واریز و برداشت با حساب خزانه انجام می شد. جهت پرداخت مستمری، ذی حساب دستگاه براساس محاسبات تعداد بازنشسته و حقوق آنان، مبلغ کلی بازنشستگان را وجه می کشید و از خزانه دریافت می کرد.

از مهم ترین مشکلات این دوره، طولانی بودن اعمال تغییرات در پرونده افراد بود. وضعیت نامناسب بایگانی به خصوص در استان ها، اتاق های بایگانی نمور، الزام به انتقال همۀ پرونده فرد به صندوق در تهران، پوسیدگی، پارگی و ناخوانایی احکام و بسیاری از سختی های دیگر، همگی یادآور دوران خاکستری و سخت نظارت نمایشی برای بازنشستگان و کارمندان سازمان است.

تحول سازمانی و آغاز پرداخت غیرمستقیم

از سال ۱۳۷۷، با تغییرات ساختاری در صندوق، نظام جدیدی در پرداخت حقوق بازنشستگان ایجاد شد. بزرگ ترین دست­انداز مسیر پرداخت حقوق در این دوران، عدم وجود بانک اطلاعاتی مشترکین بود. اواخر دهۀ هفتاد با هماهنگی اداره کل درآمد و هزینه و شرکت بهور، نرم افزاری تحت عنوان پارادوکس طراحی و به مرور اطلاعات بازنشستگان در آن ذخیره شد. عدم شفافیت مالی و تاخیر در پرداخت، کندی به روزرسانی اطلاعات، ناهماهنگی اطلاعات صندوق با دستگاه ها به دلیل بی نظمی و عدم استمرار در استعلام ها و همچنین تخلفات برون سازمانی ازجمله مشکلات این دوره بود.

پرداخت نیمه مستقیم

تا سال ۱۳۷۸، دستگاه مبلغ پرداختی را محاسبه و تقاضای وجه را اعلام می کرد؛ اما از آن سال به بعد، دومین تحول در این فرآیند ایجاد شد، به گونه ای که دستگاه تنها تقاضای وجه می داد و در واقع صندوق تعیین کنندۀ مبلغ بود. بهمن ماه ۱۳۸۰ پرداخت نیمه مستقیم با آموزش وپرورش آغاز شد و تا چند سال ادامه داشت. البته بخش مهمی از تعیین مبالغ همچنان مبتنی بر اطلاعات دستگاه ها بود و مشکل بانک اطلاعاتی صندوق همچنان ادامه داشت. این اتفاق هم زمان با شروع پرداخت مستقیم دستگاه های زیر ده نفر رخ می داد و به دوران پرداخت نیمه مستقیم معروف شد.

نظام پرداخت های مستقیم

 سال ۱۳۸۶ را می توان آغاز رسمی و کامل نظام پرداخت مستقیم در استان تهران دانست، البته دوران پرداخت نیمه مستقیم و مستقیم از منظر تکامل تحولات و فرآیندها کاملا پیوسته است. در سال ۱۳۹۲، از یک سو،  اعتراض ذی حساب ها اوج گرفته بود و از سوی دیگر، تجربه پیاده سازی چندساله نظام پرداخت مستقیم در دستگاه های استان تهران، به رفع خطاهای سیستمی و تقویت برنامه مربوط به آن منجر شده بود. در این سال، با پیگیری مسئولین بحث نظام پرداخت ها مجددا در سازمان برجسته شد. ابتدا استان البرز که در دوران پیشین به عنوان کرج و در زیرمجموعۀ استان تهران بخش مهمی از امور آن انجام شده بود، به ثمر نشست و پس ازآن، استان گلستان فعال  شد. بدین طریق به دستگاه های استانی اطلاع رسانی شد و ضمن فراهم‏سازی حساب ها و اطلاعات لازم، دوره های آموزشی ویژه ای نیز برای کارکنان صندوق و دستگاه ها در استان برگزار شد تا اینکه سرانجام پرداخت ها در استان نیز به صورت مستقیم و توسط صندوق صورت گرفت. فرآیند پیاده سازی استان تا سال ۱۳۹۵ طول کشید و در این سال با اجرا در استان خراسان رضوی طرح جامع کشوری به ثمر نشست.

نقص ها، مزایا و ویژگی های نظام پرداخت های مستقیم

مهم ترین نقص فرآیند پیاده سازی نظام پرداخت مستقیم را می توان نبود مطالعات پیش از اجرا و طرح جامع پیاده سازی دانست. آسیب این نقص از دو حوزه برجسته می شود؛ نخست افزایش اهمیت فردمحوری و عدم ساختارگرایی (به طوری که با تغییر افراد اجرای طرح تحت تأثیر قرار می گیرد) و دوم پیشرفت بخش بزرگی از طرح با فرآیند آزمون وخطا که هزینه های خود را به دنبال دارد. از سویی شاید وجود چنین طرحی مانع توقف های زمانی و کندی اجرا در سال های مختلف می شد. می توان مزایا و ویژگی های مثبت بسیاری را برای نظام پرداخته ای مستقیم برشمرد. برخی از این مزایا عبارت اند از: «کاهش و حذف تأخیر در پرداخت حقوق بازنشستگان»، «کوتاه سازی و تسهیل فرآیند اداری برقراری مستمری بازنشستگی»، «افزایش نظارت و کنترل بر وجوه صندوق»، «به روزرسانی مستمر اطلاعات و اعمال لحظه ای تغییرات»، «یکپارچگی اطلاعات در سراسر کشور و پایش مستمری»، «تسریع و بهبود فرآیندهای خدماتی ازجمله وام دهی به بازنشستگان»، «کمک به اقدامات ملی؛ نظیر پرداخت یارانه ها، سیستم های گردشگری».

ارائه پیشنهاداتی برای رفع مشکلات نظام پرداخت مستقیم

در ادامه پیشنهاداتی برای بهبود فرآیندهای موجود بر اساس ضعف امروز نظام پرداخت مستقیم و برای برنامه ریزی جهت تقویت در آینده مطرح می شود:

• توسعه ارتباطات: راز موفقیت نظام پرداخت مستقیم را باید در گفت وگو و تعاملات درون سازمانی و برون‏سازمانی دانست؛ بنابراین نخستین و کلیدی ترین توصیه، «توسعه ارتباطات» و برگزاری جلسات مشترک و آگاه سازی ذینفعان در حوزه های تخصصی مرتبط است؛ چراکه انتقال دانش، توجیه و آگاه کردن دستگاه ها و بازنشستگان از ماهیت و مزایای نظام پرداخت مستقیم، نقش مؤثری در موفقیت استان تهران به عنوان آغازکننده طرح و استان گلستان به عنوان استان پیشرو بعد از پایتخت داشته است و نمی توان از کنار این مهم بی تفاوت گذشت.
• ارتباط با سایر سیستم ها: برقراری ارتباط نظام پرداخت مستقیم با سایر سیستم ها را می توان دومین پیشنهاد کلیدی برای آینده دانست. با این اتفاق امکان حذف فرآیندهای اضافی، تسریع برقراری و پرداخت فراهم شده و تغییرات به صورت لحظه ای اعمال می شوند.
• پوشش کامل پرداخت مستمری: با توجه به امکانات موجود و فراهم بودن زمینه لازم، حذف کامل دستگاه ها از فرآیند پرداخت مستمری چندان دور از انتظار و ناممکن نیست؛ به نظر می رسد با انجام مطالعات و بهره گیری از تجربیات سایر صندوق های داخلی و خارجی که در این جنبه عملکرد موفقی دارند، می توان برنامه مناسبی برای تحقق این امر تنظیم و با پیگیری امور قانونی و اطلاع رسانی آن را به عرصه عملیاتی رساند.

جمع بندی

تصمیم ­سازان سازمانی با بهره­ گیری صحیح از اصول مدیریت دانش، کارایی و بهره ­وری فرآیندها را افزایش می دهند که درنتیجه آن سازمان رشد خواهد کرد. تصمیم به تغییر در شیوه پرداخت حقوق بازنشستگان که یکی از حوزه­ های اصلاح شدنی در تاریخ صندوق بازنشستگی کشوری بود، به دلیل وجود موانع و مشکلات درون سازمانی و برون سازمانی بسیار، اقدامی دشوار به شمار می آمد که به نوعی از مواجهه با آن خودداری می شد؛ اما سرانجام از سال ۱۳۷۷، با ایجاد تغییرات ساختاری در صندوق این فرآیند آغاز و در سال ۱۳۹۵ در سطح ملی پیاده ­سازی شد. این فرآیند در دوران مختلف همواره با مشکلاتی نظیر طولانی بودن اعمال تغییرات در پرونده افراد و عدم شفافیت مالی و تاخیر در پرداخت و، مواجه بود. در این پژوهش با بررسی جزئیات فرآیندهای طی شده و نقاط ضعف و قوت مربوط به آن ها، توصیه­ هایی برای تسهیل سیاست‏گذاری‏ های آینده ارائه شد که برخی از مهم ترین آن ها عبارت اند از: توسعه ارتباطات و برگزاری جلسات مشترک و آگاه سازی ذینفعان در حوزه های تخصصی، برقراری ارتباط نظام پرداخت مستقیم با سایر سیستم ها و پوشش کامل پرداخت مستمری.

این مطالعه در موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا توسط مسعود کسرایی‏ نژاد در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.