بررسی و تحلیلسند مشاوره ایمسائل اجتماعیمهاجرت و اتباع خارجی

تحصیل کودکان مهاجر در ایران

بررسی چالش های تقنینی، نظارتی و اجرایی و راهکارهای پیشنهادی

در سال تحصیلی ۱۳۹۹ ـ ۱۳۹۸ بیش از ۵۰۳ هزار دانش آموز اتباع غیر ایرانی در بیش از ۲۸ هزار مدرسه ایرانی سراسر کشور ثبت نام شده بودند. این در حالی است که همواره سیاست های متفاوتی در طول ۴۰ سال اخیر در خصوص نحوه مواجهه با دانش آموزان اتباع، اتخاذ شده است. می توان گفت همواره دو قطب مخالف در مسئله مهاجران افغانستانی به ایران در سطح سیاست گذاری وجود داشته است؛ یکی نگاه تهدید محور با محوریت سیاست های بازگشت مهاجران و بار مالی آموزش اتباع افغانستانی برای دولت ایران و دیگری نگاه فرصت محور جهت اشاعه فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در منطقه و به ویژه در خصوص مهاجران قانونی و همچنین پس از انتشار فرمان رهبری.

کلیدواژه: تحصیل اتباع، کودکان مهاجر، تابعیت

ضرورت و اهداف پژوهش

تحصیل کودکان مهاجر پس از امنیت یکی از دغدغه های همیشگی مهاجران ساکن در ایران از دیرباز تا به امروز بوده است. درعین حال امکان تحصیل کودکان و نوجوانان مهاجر افغانستانی در ایران همواره با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است. از یک سو، سیاست های ناظر بر تحصیل کودکان اتباع قانونی به صورتی نسبتا مطلوب پیگیری شده و از سوی دیگر، به دلیل حضور بیش از ۲ میلیون و ۲۵۰ هزار مهاجر غیرقانونی به ویژه پس از حملات مکرر طالبان در این کشور، عملاً سازوکار مشخص و با وحدت رویه قانونی و اجرایی در خصوص این گروه از مهاجران وجود ندارد. فراز و نشیب هایی که این گروه از اتباع به عنوان جمعیتی نسبتاً پایدار در طول حدود ۴۰ سال با آن مواجه بوده اند، همگی تحت تاثیر عدم اتخاذ سیاست مشخص پیرامون مسئله اتباع، به ویژه مهاجران افغانستانی به دلیل حضور غیرقانونی بخش اعظمی از این جمعیت و عدم تعیین تکلیف در خصوص آن ها بوده است. به عبارت دقیق تر می توان مسئله تحصیل کودکان را زیرمجموعه کلان مسئله اتباع در ایران تحلیل کرد.

بنا بر اهمیت این مسئله و ابعاد اجتماعی مختلفی که این مسئله در زیرمجموعه خود دارد و همچنین ضرورت تعیین تکلیف در خصوص تحصیل این کودکان به عنوان حق اولیه انسانی و البته به دلیل وضعیت پایدار مهاجرت و سکونت اتباع به ایران، در گزارش حاضر تلاش شده روند مهاجرت و تحصیل کودکان مهاجر در ایران در چهل سال اخیر موردبررسی قرار گیرد و مهم ترین چالش های تحصیل این کودکان در مدارس ایران از جنبه های قانونی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی احصا شود. درنهایت نیز برای کاهش آثار منفی این چالش ها راهکارهای تقنینی، نظارتی و اجرایی پیشنهاد شده است.

تحصیل کودکان مهاجر در چهل سال اخیر

در طول ۴۰ سال اخیر، همواره سیاست های متفاوتی در خصوص نحوه مواجهه با دانش آموزان اتباع اعم از پذیرش یا عدم پذیرش آن ها، رایگان یا پولی بودن تحصیل آن ها، شرایط تحصیل کودکان اتباع به نسبت مسائل اقامتی ایشان و مانند آن، اتخاذ شده است. در دهه ۱۳۶۰ سیاست ایران در قبال مهاجران به خصوص مهاجران افغانستانی سیاست درهای باز بود. آمارهای مربوط به تحصیل دانش آموزان افغانستانی در این دوره بیانگر سهولت تحصیل کودکان مهاجر در مدارس ایرانی در این دهه است؛ اما سیاست ایران در قبال مهاجران در سراسر دهه ۷۰ و ۸۰، بر اساس مصوبه شورای عالی امنیت ملی مبنی بر «بازگشت آوارگان افغانی به موطنشان» سیاست بازگشت بود و پیرو آن، ثبت نام کودکان مهاجر افغانستانی در مدارس دولتی با محدودیت های هرچه بیشتری روبه رو می شد. درنهایت در سال ۱۳۹۴ انتشار فرمان رهبری مبنی بر حق تحصیل همه کودکان مهاجر در ایران نقطه عطفی را در تاریخ تحصیل این کودکان در کشور رقم زد.

چالش های تحصیل کودکان مهاجر در ایران

جهت احصای چالش های تحصیل کودکان مهاجر با افراد درگیر با مسئله در سطوح مختلف مصاحبه های عمیق و نیمه ساختاریافته ای صورت گرفته است. در ادامه مجموعه چالش های احصا شده طی این مصاحبه در لایه های قانونی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی موردبررسی قرار گرفته است:

  • مشروعیت حضور مهاجران به بهانه تحصیل: پس از فرمان رهبری و تسریع و تسهیل حضور دانش آموزان مهاجر در مدارس دولتی، فرایند احراز سکونت و اقامت مهاجران در ایران به گونه ای تغییر یافت که مدارک تحصیل فرزندان خانواده های مهاجر به مجوز اقامت خانواده ها در ایران تبدیل شد. این مسئله که ریشه در خلأهای قانونی و عدم وحدت رویه در سازمان های ذی ربط دارد می تواند در میان مدت، سیاست های مدیریت مهاجران را در ایران با چالش روبه رو کند؛
  • عدم اهتمام به تحصیل دختران: عدم اهتمام به تحصیل دختران و حتی ممانعت از تحصیل آنان که در میان گروه هایی از مهاجران رواج دارد و ازجمله موانع تحصیل محسوب می شود. مهاجران افغانستانی تازه وارد به ایران عمدتاً از مناطق کم برخوردار و روستایی کشور افغانستان هستند که دیدگاه های سنتی در مورد تحصیل دختران در آنان ریشه دارتر است؛
  • مطالبه جداسازی رده های درس در سطوح بالای تصمیم گیری کشور: مشخص نبودن سیاست آموزش وپرورش در ادغام یا جداسازی کلاس های درس مهاجران در مدارس دولتی همواره امری چالش برانگیز بوده است، این ابهام و بلاتکلیفی ریشه فرهنگی دارد؛ به گونه ای که جداسازی دانش آموزان اتباع بیگانه از دانش آموزان ایرانی در مدارس کشور به عنوان مطالبه ای در سطح مجلس طرح شده و حفظ احساس در اقلیت قرار داشتن توسط اتباع به عنوان یک مسئله جدی در کمیسیون آموزش مطرح بوده است؛
  • ضعف جدی وضعیت معیشتی خانواده های مهاجر و ضرورت اشتغال به کار کودکان مهاجر برای تأمین نیازهای خانواده: عمده مهاجران با اشتغال به فعالیت های ساده کارگری امکان کسب درآمد بالا ندارند؛ ازاین رو کودکان و نوجوانان مهاجر در بستر خانواده ای محروم و کم درآمد زندگی می کنند. محرومیت آنان در دسترسی به نوشت افزار، وسایل آموزشی و کمک آموزشی و ابزارهای موردنیاز آموزش مجازی، نمود بیشتری دارد. ازجمله دلایل ترک تحصیل یا بازماندگی از تحصیل کودکان مهاجر، لزوم اشتغال آنان به کار برای امرارمعاش خانواده است؛
  • تنگنای اقتصادی خانواده برای ثبت نام چند فرزند در مدرسه و ایجاد هزینه های ناپیدای زندگی مهاجران در ایران: در خانواده های پرجمعیت مهاجران، تحصیل هم زمان دو یا چند فرزند به دلایلی ازجمله تأمین هزینه پرداختی به مدارس دولتی و هزینه های جانبی تحصیل با دشواری روبه رو است. در بسیاری از موارد هزینه تحصیل یک دانش آموز مهاجر از یک دانش آموز ایرانی در مدارس دولتی بیشتر است. آنان مجبورند گاه و بی گاه به بهانه های مختلف وجوهی را به مدرسه پرداخت کنند تا برخی نواقص اداری و … نادیده گرفته شود؛
  • حاشیه نشینی جمعیت مهاجر: سکونت در حاشیه شهرها و محله های کم برخوردار شهری، دسترسی مهاجران به امکانات فرهنگی و آموزشی را سخت می کند. محدودیت مدارس در این مناطق ازنظر امکانات، سرانه دانش آموز، شایستگی های معلمان و … به محرومیت مضاعف مهاجران در تحصیل منجر می شود. همچنین آسیب های اجتماعی رایج در این محله ها ازجمله اعتیاد، سرقت و فساد، آنان را بیشتر تهدید می کند؛
  • ناپایداری حضور مهاجران در ایران و حضور بدون چشم انداز آنان در ایران: ورود و خروج مهاجران به ایران لزوماً با تقویم تحصیلی مدارس انطباق ندارد. مدارس نیز آمادگی ورود دانش آموزان در میانه سال تحصیلی را ندارند. بسیاری از مهاجرانی که ایران مقصد مهاجرت آن ها محسوب نمی شود، بلکه فقط یک توقفگاه موقتی برای رفتن به اروپا و … است، به امید فراهم شدن شرایط خروج از ایران، روزهای ناپایداری را سپری می کنند که ممکن است چندین سال به طول بینجامد؛
  • بازنمایی منفی از مهاجران طردشده از مدارس در رسانه های بیگانه: در موارد متعددی تصویر کودکان و نوجوانان مهاجر بازمانده از تحصیل در ایران مورد سوءاستفاده رسانه های بیگانه قرار گرفته است. به نحوی که حجم عظیم خدمات آموزش وپرورش و نظام جمهوری اسلامی به مهاجران در حیطه های مختلف ازجمله آموزش وپرورش به کلی نادیده گرفته شده است.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت تحصیل کودکان مهاجر در ایران

 برای مدیریت چالش های گفته شده و کاهش آثار منفی این چالش ها و افزایش فرصت های حاصل از فرمان رهبری مبنی بر حق تحصیل همه کودکان مهاجر حاضر در ایران، این گزارش پیشنهادهای تقنینی، نظارتی و اجرایی زیر را ارائه داده است:

  • تدوین قانون ادغام اجتماعی اتباع و تأکید بر یک سرفصل ذیل آن در خصوص تحصیل کودکان؛
  • پیگیری نظارتی از دولت در مورد کیفیت و کمیت وضعیت اجرای فرمان رهبری در خصوص تحصیل کودکان مهاجر برای جلوگیری از تفسیرهای شخصی و پایدارسازی روند اجرای آن؛
  • توسعه آموزش مجازی برای کودکان اتباع بازمانده از تحصیل؛
  • تدارک تشکیل کمیته یا کارگروه ویژه در ادارات کل آموزش وپرورش استان ها برای بررسی موارد خاص تحصیل مهاجران و جلوگیری از اعمال سلایق شخصی در موارد گوناگون.

جمع بندی

وضعیت تحصیل کودکان مهاجر به ویژه اتباع افغانستانی در طول دهه های گذشته همواره با سیاست های متفاوت و متناقضی روبه رو بوده است. این مسئله به صورت ویژه متأثر از سردرگمی سیاست های تابعیت در ایران بوده و به دلیل همین آشفتگی، کودکان بسیاری از حق تحصیل محروم مانده اند. کودکان مهاجر به ویژه افغانستانی در مسیر تحصیل خود با چالش های قانونی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی روبه رو هستند. برخی از این چالش ها عبارت اند از: «مشروعیت حضور مهاجران به بهانه تحصیل»، «عدم اهتمام به تحصیل دختران» و «مطالبه جداسازی رده های درس در سطوح بالای تصمیم گیری کشور». از همین رو پژوهش حاضر پیشنهاداتی برای رفع چالش های بیان شده ارائه نموده است. پیشنهاداتی مانند تدوین قانون ادغام اجتماعی اتباع و تأکید بر یک سرفصل ذیل آن در خصوص تحصیل کودکان و پیگیری نظارتی از دولت در مورد کیفیت و کمیت وضعیت اجرای فرمان رهبری در خصوص تحصیل کودکان مهاجر از آن جمله می باشند.

این مطالعه در انجمن دیاران با همکاری پیمان حقیقت طلب، مریم جان قربان، امیرحسین غفاری و محمدمهدی دهدار در سال ۱۴۰۱ انجام شده است و در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به انتشار رسیده است.

امتیاز کاربر ۰ (۰ رای)

انجمن دیاران

انجمن دیاران می‌کوشد تا با رویکردی بین رشته ای در انجام پژوهش‌های مهاجرتی و تغییر نگرش‌های کلیشه‌ای از طریق فعالیت ‌های ترویجی، سیاست ‌های مهاجرتی کشور را در راستای تحقق منافع ملی بهبود ببخشد. ورود به صفحه انديشکده

پیمان حقیقت طلب

کارشناسی ارشد مهندسی صنایع - دانشگاه صنعتی شریف

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا