مروری تحلیلی پیرامون نهادی به نام جهاد سازندگی

یکی از مهم ترین دارایی های هر جامعه، ذخیره دانشی مبتنی بر تحولات تاریخی آن جامعه است، ذخیره ای که در آن تمامی تصمیمات، کنش ها، رخدادها، پیروزی ها و شکست های معنادار و پندآموز است. بر همین مبناست که بررسی تاریخ انقلاب هایی که باعث تحولات عظیم در جامعه، نهادها و ساختارها بوده اند، بسیار حائز اهمیت است. ایجاد ساز و کارهای حکمرانی که از قواعد مرسوم دیوان سالارانه تبعیت نکنند و بر مبنای برآمده از مکتب اسلام ناب استوار باشد، از اهداف حضرت امام (ره) بودند. جهاد سازندگی، بسیج، کمیته امداد، بنیاد مسکن، کمیته های انقلاب و بنیاد مستضعفان از جمله ابتکارات حضرت امام (ره) در این زمینه هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

انقلاب اسلامی پر از نهادها و ساختارهایی است که بر پایه ایده های تحولی و ابتکارات مردمی ساخته شده است. جهاد سازندگی به عنوان یکی از این نهادهای مردمی، پیشران در حوزه محرومیت زدایی و حل مسائل مستضعفین در هر نقطه از جهان است. این نهاد در بستر انقلاب رشد کرده و همراه با نهال نوخاسته انقلاب به ثمر رسیده است. هم چنین جهاد به عنوان یک نهاد کم نظیر، در تربیت نیروهای کارآمد و انقلابی، با ایجاد پیوند حقیقی میان مسائل کشور و نخبگان و ایجاد استقلال و خودکفایی در زمینه های گوناگون در تلاش است. تلاش های مستمر و بی وقفه جهادگران در صحنه های سازندگی، بهره گیری از عناصر فعال و مخلص، تکیه بر توانایی های مردم در حل مشکلات و از همه مهم تر حضور در همه عرصه های سازندگی و توسعه، در مدت بسیار کمی این نهاد را به مجموعه ای کارساز، کارآمد و پرتوان تبدیل کرد. از این رو در این پژوهش به مطالعه ویژگی های جهاد سازندگی و بررسی آسیب های این نهاد و ارائه راهکارهایی جهت حل این مسائل پرداخته شده است.

ویژگی های متمایز جهاد سازندگی

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به علت عدم توانایی و نبود ظرفیت در دستگاه اداری کشور، بروکراسی و کاغذبازی های موجود و بسیاری از موارد دیگر موجب می شد که این سیستم مدیریتی، توانایی حل مشکلات را نداشته باشد. به همین دلیل پس پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) و سایر بزرگان انقلاب همچون شهید بهشتی با مشاهده و فهم این وضعیت، به این نکته پی بردند که اگر بخواهند انقلاب اسلامی در سیستم اداری کشور نیز جریان پیدا کند، باید برای ادارات و دستگاه های مدیریتی الگوسازی کنند. به همین جهت پس از انقلاب اسلامی اقدام به تاسیس برخی نهادهای ابداعی و انقلابی نمودند که جهاد سازندگی ازاین دست نهادها بود. در ادامه برای آشنایی بیشتر با نهاد جهاد سازندگی، به مطالعه برخی از ویژگی های این نهاد اشاره شده است:

• ماموریت محوری و تکلیف مداری: شاید بتوان مهم ترین ویژگی جهاد را تلاش برای فهم و تشخیص صحیح از تکلیف و حرکت بر مدار تکلیف و ماموریت دانست. حضور جهاد برای رفع محرومیت در دورافتاده ترین و صعب العبورترین مناطق و در بحرانی ترین روزهای انقلاب، حضور در سخت ترین روزهای جنگ و حساس ترین ماموریت ها و هم چنین حضور جهاد در صحنه خودکفایی و انجام وظیفه در هر صحنه ای که نیاز انقلاب بود نشان از اهمیت این موضوع دارد؛
• ولایت محوری: یکی دیگر از ویژگی های بارز جهاد، فاصله گرفتن از هیجانات و جریانات سیاسی است. در جهاد فرمان امام و تحقق امر ولی جامعه ملاک بود و این اصل کلیدی از ابتدای تاسیس تا پایان تشکیلات حکم فرما بود؛
• اعتقاد و اعتماد به مردم در ساخت کشور و جامعه: جهاد در ابتدای امر با شعار «همه باهم» که برآمده از پیام امام (ره) بود شکل گرفت و بر همین اساس هرکس که دغدغه ساخت و پیشرفت کشور را داشت می توانست در جهاد حضور پیدا کند؛ این به معنای افزایش احساس مسئولیت در جامعه، افزایش سرمایه اجتماعی، به دست آمدن درک متقابل مردم و مسئولین از همدیگر و در نتیجه حل راحت تر مشکلات و نواقص از طریق دخالت دادن مردم بود؛
• انجام ماموریت با بالاترین کیفیت، در کم ترین زمان و با کم ترین هزینه: کیفیت، زمان و هزینه سه موضوع اصلی در پروژه های عمرانی است که جهاد سازندگی قادر به انجام کارها در کمترین زمان، با کمترین هزینه و بهترین کیفیت بوده است.

آسیب شناسی جهاد سازندگی

جهاد سازندگی در طول حیاتش از جهات مختلفی دچار ضعف و انفعال بوده و دلیل برخی از لطمات وارد شده بر پیکر جهاد در کنار سنگ اندازی معاندین و عدم توجه به برخی نکات ضروری است. موارد مهمی که می بایست در خلال بازخوانی تجربه ی این نهاد انقلابی و بررسی نقاط قوت و خدمات شایانش به آن توجه نمود تا چنانچه قرار بر این شد که نهاد دیگری با کارکرد مشابه تاسیس شود، از گزند این آسیب ها در امان مانده و از این ناحیه ضربه نخورد. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می شود:

• بی توجهی به فعالیت های گفتمانی و کار رسانه ای: یکی از ضعف های جدی در جهاد، نبود یک رسانه قوی برای انعکاس خدمات و ترویج گفتمان جهاد است. همین مسئله موجب می شود تا نخبگان و مردم از گستره خدمات جهاد و واقعیت ها آگاهی لازم را نداشته باشند؛
• عدم توجه جهاد به طرح بحث های آینده نگرانه نسبت به تشکیلات: بررسی و شناسایی ظرفیت ها، تهدیدها، چالش ها و فرصت های پیش رو، یکی از ضروری ترین نیازهای هر تشکیلات است که موجب می شود مدیران در هنگام مواجه با موقعیت های حساس دچار غافلگیری نشوند. جهاد در بسیاری از موارد نسبت به این مسائل بی اعتنا بوده و بر همین اساس لطمات سنگینی را نیز تحمل کرده است؛
• ضعف در سیستم نظارتی: هرچند تقوا و نظارت درونی تاثیر بیش تری از نظارت های بیرونی دارد و این مسئله به خوبی در بیان اعضای جهاد قابل مشاهده است، اما این مسئله تشکیلات را از نظارت های مومنانه و متعارف بی نیاز نمی کند. جهاد عموما نسبت به نظارت های بیرونی بی اعتنا بوده و همین امر موجب می شد که گاها فاکتورسازی و انحراف در هزینه کردها رخ دهد و زمینه ساز حرف و حدیث های بعدی شود.

پیشنهادهایی در جهت رفع آسیب های جهاد

پس وزارتخانه شدن جهاد سازندگی و بعدازآن ادغام وزارتخانه جهاد سازندگی در وزارت خانه کشاورزی و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی از عواملی بوده که به روح و پیکره جهاد سازندگی ضربات جبران ناپذیری وارد ساخت. تفکیک و تقسیم وظایف جهاد در میان سایر ادارات و وزارتخانه های دولتی به معنای محدود شدن فعالیت جهاد سازندگی بوده است. این وزارتخانه با هدف اصلاح و بهسازی تشکیلات دولت و فراهم آوردن موجبات توسعه پایدار کشاورزی و افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی و استفاده بهینه از امکانات و نیروی انسانی موجود تشکیل شده است. با این حال پس از گذشت دو دهه از ادغام این دو وزارتخانه، هدف های اولیه تاسیس وزارتخانه کشاورزی محقق نشده است. بر همین اساس در ادامه سعی برآن شده تا برخی دلالت ها و تفاوت های جامعه امروز ایران در این حوزه را مورد توجه قرارداده تا راهنمای بهتری برای اخذ تصمیمات سیاستی در این زمینه باشد:

• گذر از دوران استقرار و تثبیت انقلاب اسلامی: انقلاب اسلامی به لطف خداوند متعال بیش از ۴ دهه از عمر خود را سپری نموده است. این بدان معناست که اندوخته، تجربه و زیرساختی متفاوت با روزهای نخست خود دارد و می بایست متناسب با شان و منزلت امروزین خود با مسائل برخورد نماید؛
• عینیت یافتن جهاد در موضوعات مختلف: جهاد مفهومی است که در تقابل تاریخی حق و باطل معنا می یابد و انقلاب اسلامی منادی حق طلبی و مبارزه با کفر در دنیای امروز است. از این رو باید عرصه برای همه ی افراد جامعه با هر توانی برای مجاهدت فراهم شود و لفظ جهاد نباید فقط بر سر یک ساختار و یک موضوع خاص منحصر شود؛
• تکثیر نهاد های متولی امر در پرداخت به مسئله محرومیت زدایی و روستا: تعدد و تکثر نهادهای متولی امر در پرداخت به مسائل روستا و محرومیت زدایی و عدم هماهنگی و نگاه یکپارچه میان آن ها یکی از نکاتی است که به صورت خاص باید بررسی شود. از این رو بازخوانی ماموریت و تجربیات نهاد جهاد در پرداخت به مسائل و تصمیم گیری هر چه سریع تر در زمینه ایجاد هماهنگی و تعیین و تکلیف ماموریتی جز مسائل اولویت داری است که باید بدان توجه نمود.

جمع بندی

انقلاب اسلامی پر از نهادها و ساختارهایی است که بر پایه ایده های تحولی و ابتکارات مردمی ساخته شده اند. جهاد سازندگی به عنوان یکی از این نهادهای مردمی پیشران در حوزه محرومیت زدایی و حل مسائل مستضعفین در هر نقطه از جهان است. ماموریت محوری و تکلیف مداری، اعتقاد و اعتماد به مردم در ساخت کشور و جامعه و انجام ماموریت با بالاترین کیفیت، در کم ترین زمان و با کم ترین هزینه از ویژگی های شاخص این نهاد است. جهاد سازندگی در طول حیاتش از جهات مختلفی از جمله عدم توجه جهاد به طرح بحث های آینده نگرانه نسبت به تشکیلات و ضعف در سیستم نظارتی دچار ضعف و انفعال شده است که این امر سبب عدم تحقق اهداف این نهاد شده است. عینیت یافتن جهاد در موضوعات مختلف و استفاده از تجربیات و تکالیف این نهاد در گذشته می تواند در مدیریت و ایجاد هماهنگ نهادهای امروزی راه گشا باشد.

این مطالعه در اندیشکده حما توسط سجاد عبداللهی و فاروق حفیظی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.