بررسی وضعیت حمایت از دانشجویان متاهل در ایران

در دهه های اخیر، تغییر در الگوهای ازدواج، بی رغبتی به ازدواج، ازدواج در سنین بالا و یا ازدواج نکردن به طور کلی، افزایش چشمگیری در کشور داشته است. یکی از راه های رفع این چالش حمایت از ازدواج دانشجویی و حمایت از دانشجویان متاهل است؛ چراکه مهم ترین دغدغه دانشجویان برای ایجاد زندگی مشترک در زمینه مسکن است. مطالعات نشان می دهند که اگر مسکن این افراد تامین شود بخش عمده ای از دانشجویان ازدواج خواهند کرد. در حال حاضر هرچند برای دانشجویان متاهل تسهیلات مالی ناچیزی ارائه می شود، اما سیاستگذاری ها قابلیت این را دارند که در حوزه خدمات ویژه آموزشی از این دانشجویان حمایت کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

طبق آمار سال ۱۳۹۷، بیش از ۳/۷ میلیون دانشجو در کشور در حال تحصیل هستند که ۲۰ درصد از آن ها متاهل اند. تنها نهاد ارائه دهنده خدمات رفاهی به دانشجویان در ایران، صندوق رفاه دانشجویان است. این صندوق به منظور اعطای وام و کمک به دانشجویان دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و دولتی در سال ۱۳۵۳ تشکیل شد. در سال ۱۳۷۱ قانون صندوق رفاه اصلاح شده و هدف تشکیل صندوق به ایجاد زمینه مناسب جهت رشد استعدادها و کمک به وضع تحصیلی و معیشت دانشجویان مستعد و کم بضاعت کشور، تغییر می کند. با توجه به اهداف و حوزه فعالیت صندوق رفاه، این گزارش به بررسی میزان و نحوه حمایت های این صندوق از دانشجویان متاهل (از قبیل توزیع وام ها، امکانات رفاهی و حمایت های مالی) می پردازد. همچنین تفاوت خدمات به این دانشجویان با دانشجویان مجرد، از منظر حمایت ها در آیین نامه های آموزشی و هم خدمات رفاهی بررسی می شود.

دانشجویان متاهل از نگاه آمار

طبق گزارش طبق گزارش سال ۱۳۹۷ موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی ۳/۷ میلیون دانشجو در کشور اشتغال به تحصیل دارند. از این تعداد، ۵۴.۴ درصد از دانشجویان در دانشگاه های دولتی و ۴۵.۶ درصد در دانشگاه های غیردولتی تحصیل می کنند. از این تعداد ۳.۵ دانشجویان تحت پوشش خدمات صدوق رفاه دانشجویی وزارت علوم هستند. در این میان همواره حدود ۴۷ درصد از ظرفیت دانشگاهی کشور در اختیار زنان بوده است. طی سال های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۳ تعداد دانشجویان کشور، روند صعودی و پس ازآن روند نزولی داشته است. بر اساس این گزارش در سال تحصیلی ۱۳۹۷-۱۳۹۶، ۱۸.۱ درصد دانشجویان در مقطع کاردانی، ۵۷.۴ درصد در مقطع کارشناسی، ۱۸.۱ درصد در مقطع کارشناسی ارشد و ۳.۹ درصد در مقطع دکتری مشغول به تحصیل بوده اند. همچنین طبق گزارش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، ۲۰ درصد از دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه های دولتی متاهل هستند. با احتساب این نسبت، روشن می شود که در سال ۱۳۹۶ بیش از ۷۲۰ هزار دانشجوی متاهل در دانشگاه های کشور وجود داشته است.

انواع حمایت از دانشجویان متاهل

«صندوق رفاه دانشجویان» وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نهاد مسئول ارائه دهنده خدمات حمایتی به دانشجویان دانشگاه های دولتی و غیرانتفاعی محسوب می شود؛ اما ارائه خدمات حمایتی به دانشجویان علوم پزشکی به عهده ی صندوق رفاه دانشجویان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. ضمن آنکه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی می توانند علاوه بر خدمات صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم، از خدمات صندوق رفاه دانشجویان دانشگاه آزاد نیز استفاده کنند. با توجه به این موارد ابتدا به معرفی تسهیلات ارائه شده از سوی صندوق رفاه دانشجویان پرداخته شده و در ادامه «آیین نامه های آموزشی وزارت علوم»، به منظور بررسی انعطاف آموزشی و خدمات ویژه به دانشجویان متاهل بررسی می شود.

حمایت های مالی صندوق رفاه

در این بخش به انواع حمایت های مالی صندوق رفاه پرداخته می شود:

• ارائه خوابگاه دانشجویی: طبق آمار تنها ۰.۵ درصد از ظرفیت خوابگاهی و ۳ درصد از شمار خوابگاه های کشور به دانشجویان متاهل اختصاص داده شده است؛ در حالی که ۲۰ درصد دانشجویان کشور متاهل بوده اند؛ به بیان دیگر اکثر دانشگاه های کشور فاقد خوابگاه متاهلی هستند. همچنین بر اساس مقررات صندوق رفاه دانشجویان تاهل، امتیازی برای دریافت خوابگاه محسوب نمی شود. طبق این مقررات شرایط واگذاری خوابگاه دانشجویی شامل یک امتیازبندی (همچون فاصله از دانشگاه، نوبت تحصیلی و …) است که دانشجویان غیربومی با توجه به امکانات موجود دانشگاه خوابگاه دریافت می کنند. درواقع دانشجویان متاهل نه بر اساس نیاز، بلکه در صورت وجود خوابگاه متاهلی از این خدمت بهره مند می شوند.
• تسهیلات مالی: صندوق رفاه دانشجویان تسهیلاتی را در قالب وام دانشجویی ارائه می دهد. این تسهیلات شامل وام ازدواج، اجاره مسکن، ودیعه مسکن، استعداد درخشان، تحصیلی، تغذیه، حج و عتبات، شهریه، ضروری و وام تحصیلی بنیاد علوی است. مجموع مبالغ وام ماهانه قابل اعطا به متاهلان در دوره کارشناسی ۲۷ درصد، کارشناسی ارشد ۲۰ درصد و دکتری ۱۶ درصد بیشتر از دانشجویان مجرد است. برای دریافت این وام ها متقاضی نباید شاغل باشد و زمان شروع بازپرداخت آن نیز ۹ ماه پس از فراغت از تحصیل است. از بین این تسهیلاتی که به دانشجویان داده می شود تنها وام ازدواج ویژه دانشجویان متاهل است و سایر وام ها به هر دو گروه مجرد و متاهل اعطا می شود که البته وام ودیعه مسکن برای دانشجویان مجرد ۵۰ درصد مبلغ اعطایی به متاهلان است.

همچنین به موجب انعقاد یک تفاهم نامه بین صندوق رفاه و بانک توسعه تعاون، هر ۳ ماه یک بار مبلغ ۷۰۰ هزار تومان وام با بهره بانکی ۴ درصد به دانشجویان روزانه دوره دکتری پرداخت می شود که برای دانشجویان متأهل و مجرد تفاوتی ندارد.

حمایت های آموزشی

بررسی ماده ۳۹ آیین نامه ی آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از حیث ارائه خدمات آموزشی خاص به متاهلان نشان می دهد تنها دو مورد از تسهیلات ویژه ی آموزشی ارائه شده به دانشجویان به متاهلان اختصاص دارد:

• مرخصی زایمان: شامل یک ترم قبل از زایمان و یک ترم بعد از زایمان است که می توان آن را در صورت موافقت «کمیسیون بررسی موارد خاص دانشگاه» تا ۵ ترم دریافت کرد؛
• موافقت با درخواست انتقالی دانشجوی دختر: دانشجوی دختر در صورتی که بعد از قبولی در کنکور ازدواج کرده باشد حتی الامکان و در صورت صلاحدید دانشگاه های مبدا و مقصد به محل زندگی همسر و در صورتی که قبل از قبولی در کنکور ازدواج کرده باشد حتی الامکان و مشروط به موافقت دانشگاه های مبدا و مقصد، به استان محل زندگی همسر، انجام خواهد شد.

قوانین مرتبط با حمایت از دانشجویان متاهل

در این بخش از پژوهش به بررسی برخی از قوانین مرتبط با حمایت از دانشجویان متاهل پرداخته می شود:

قانون تسهیل ازدواج جوانان؛ مصوب ۲۷/۹/۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی

ماده ۱۰ این قانون، وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر موسسات دارای مرکز آموزشی را موظف می کند در چارچوب بودجه سنواتی نسبت به ساخت و واگذاری خوابگاه ها برای متاهلین اقدام لازم را معمول دارند و همچنین نسبت به پرداخت کمک هزینه تحصیلی به دانشجویان متاهل به میزان دو برابر دانشجویان مجرد که افزایش آن از محل صندوق اندوخته ازدواج جوانان تامین می شود، اقدام نمایند.

نقشه مهندسی فرهنگی؛ مصوب: ۱۵/۱۲/۱۳۹۱ شورای عالی انقلاب فرهنگی

 بند ۱۳ راهبرد کلان ۴ این سند بر بازنگری و وضع قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی فرزندآوری به صورت پلکانی با رعایت سه معیار سن ازدواج، فاصله موالید و تعداد فرزندان از طریق پیش بینی الزامات تاکید می کند. در همین راستا طبق تبصره ۱۳ آن، مراکز آموزش عالی موظف اند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه های دانشجویی، دانشجویان متاهل دارای فرزند را در اولویت قرار دهند.

قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰-۱۳۹۶)

بر اساس بند (پ) ماده (۱۰۳) قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه دولت مکلف است بخشی از اعتبارات عمرانی خود را در قالب بودجه سنواتی به تامین خوابگاه های مناسب برای دانشجویان متاهل اختصاص دهد. اولویت استفاده از این خوابگاه ها با زوج دارای فرزند می باشد.

پیشنهاداتی به منظور حمایت از دانشجویان متاهل

در حال حاضر مهم ترین عاملی که راه را برای حمایت رفاهی از دانشجویان مسدود کرده است، منابع مالی محدود در زمینه ی حمایت از خانواده و ازدواج در بودجه های تخصصی دولت است. این امر باعث می شود به پیشنهادهای حمایت از دانشجویان متاهل که همراه بار مالی برای دولت هستند ترتیب اثر داده نشود؛ بنابراین برای حمایت این دانشجویان باید بر راه حل هایی با هزینه مالی پایین متمرکز بود. در همین راستا راه حل های زیر در رابطه با حمایت از دانشجویان متاهل پیشنهاد می شود:

• هم اکنون با توجه به سهم ۲۰ درصدی دانشجویان متاهل از دانشجویان کشور تنها کمتر از ۱ درصد ظرفیت خوابگاهی کشور به آن ها تخصیص می یابد. از همین رو افزایش سهم دانشجویان متاهل از مجموع تسهیلات مالی و خوابگاهی موجود در این راستا پیشنهاد می شود؛
• انعطاف بیشتر برنامه ی تحصیلی دانشجویان متاهل مانند مواردی چون «افزایش سقف سنوات مجاز به درخواست و با توجه به نیاز دانشجویان متاهل»، «افزایش سقف غیبت های مجاز در طول ترم» و «امکان اخذ غیرحضوری دروس عمومی».

جمع بندی

طبق آمار سال ۱۳۹۷، بیش از ۳/۷ میلیون دانشجو در کشور در حال تحصیل هستند که ۲۰ درصد از آن ها متاهل اند. بررسی آمارها و اقدامات صندوق رفاه دانشجویی نشان می دهد که تفاوت چندانی بین ارائه خدمات به دانشجویان متاهل و مجرد وجود ندارد. در بخش تسهیلات و خدمات خوابگاهی فقط ۰.۵ درصد از ظرفیت اسکان خوابگاهی کشور در اختیار متاهلان است. در بخش حمایت های آموزشی نیز تنها دو مورد از تسهیلات ویژه ی آموزشی ارائه شده به دانشجویان در مقررات آموزشی کشور به متاهلان اختصاص دارد؛ مرخصی زایمان و انتقال دانشجوی زن به دانشگاه نزدیک به محل اشتغال همسر. در پژوهش حاضر به بررسی برخی از قوانین مرتبط با حمایت از دانشجویان متاهل ارائه شد. در پایان نیز پیشنهاداتی مانند افزایش سهم دانشجویان متأهل از مجموع تسهیلات مالی و خوابگاهی موجود به منظور حمایت از این دانشجویان ارائه شد.

این مطالعه در بنیاد سیاست پژوهی پیشرفت اجتماعی پدیدار و توسط پدرام کاویان در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.