عوامل موثر بر سیلاب استان گلستان و مدیریت بحران آن

سیلاب ابتدای سال ۹۸ در استان گلستان بی ‎سابقه ‌ترین سیل‌ جاری شده در این استان بود. خارج کردن سیل از حریم رودخانه، زهکشی ۳۴ هزار هکتار از اراضی گمیشان، احداث خاکریز حفاظتی سایت پرورش میگو، بی ‌توجهی به تجربیات پیشین از جمله اقداماتی بود که این اتفاق را به بحران تبدیل کرد. در این زمینه، ضعف آشکار فرمانداران شهرستان‌ های درگیر در مدیریت بحران، عملکرد نامناسب بخشی از دستگاه‌ های اجرایی دولت، حضور استاندار در خارج از کشور، و در مقابل کمک‌ ها و مشارکت موثر مردمی شایان توجه است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سیلاب استان گلستان در آغازین روزهای سال ۱۳۹۸ به گواه آمار، بزرگترین سیلاب ثبت شده تاریخ این استان سیل خیز بود. این حادثه مجموعه ‌ای از سیلاب ‌ها بود که در آغاز سال ۱۳۹۸ بخش اعظم ایران را فرا گرفت و نوروز را به کام ایرانیان تلخ کرد. به دلیل اهمیت و پیامدهایی این سیل، بررسی روند اتفاقات و علل خسارات وارده ضروری است. چرا که با استفاده از تجربه چنین حوادثی می ‌توان به مدیریت بهتر بحران‌ های آینده پرداخت.

خطاهای انسانی و سازمانی سیلاب استان گلستان

در جریان سیلاب گلستان خطاهای انسانی و سازمانی متعددی رخ داده که در نهایت باعث تشدید قابل توجه خسارت‌ های سیلاب شده است. مهمترین خطاهای انسانی و سازمانی این سیل عبارتند از:

خارج کردن سیل از حریم طبیعی رودخانه:

سیلاب پس از شهر گنبدکاووس تا روستای قرنجیک پورامان در مسیر طبیعی خود در جریان بود. شرکت آب منطقه‌ای گلستان قصد احداث کانال انحرافی برای پخش سیلاب در دشت و اراضی کشاورزی شمال آق‌ قلا را داشت تا سیلاب به شهر آق‌ قلا نرسد. اهالی روستا با این تصور که این کانال باعث آب‌ گرفتگی روستای آن‌ ها می ‌شود جلوی کار دستگاه‌ های حفر کانال را گرفتند. در شرایطی که بین آب منطقه ‌ای و مردم در خصوص مسیر حفر کانال اختلاف وجود داشت، با مداخله فرماندار وقت آق‌ قلا به منظور عدم ایجاد مشکلات امنیتی، دستور به حفر کانال از مسیر مدنظر مردم داده می ‌شود. اما این تصمیم به دلیل عدم آگاهی مردم به مسائل فنی اشتباه بوده و باعث ورود سیلاب از شمال آق ‌قلا به این شهر می ‌شود.

زهکشی ۳۴ هزار هکتار از اراضی گمیشان:

زهکشی اراضی با تغییر شیب زمین و برهم زدن آبراهه ‌های طبیعی و ایجاد شیب جدید، مسیرهای جدیدی را برای عبور آب ایجاد می ‌کند و باعث برهم خوردن ساختار طبیعی زمین و آبراهه‌ های موجود می ‌شود. این موضوع باعث آبگرفتگی نخست شهر گمیش ‌تپه با یک بارندگی شد. اهمیت تاثیر منفی زهکشی ۳۴ هزار هکتار از اراضی گمیشان بر سیلابی شدن این شهرستان وقتی بیشتر می ‌شود که در نظر داشته باشیم این میزان فقط فاز نخست طرح زهکشی ۲۸۰ هزار هکتار از اراضی استان گلستان است. بنابراین احتمال می ‌رود در آینده با کامل شدن زهکشی، سایر شهرستان ‌های استان گلستان هم با هر بارندگی درگیر سیل شوند.

بی ‌توجهی به تجربه سیلاب ‌های پیشین آق‌ قلا:

سیلاب در سه نقطه در نزدیکی روستاهای قرنجیک پورامان و سلاق ‌یلقی از مسیر طبیعی رودخانه خارج شده و به سمت آق ‌قلا حرکت کرد و منجر به تشدید بحران شد. این نقاط همان نقاطی هستند که در سیلاب ‌های گذشته نیز دچار شکستگی شده بودند و متاسفانه مدیران استانی علی ‌رغم اطلاع از این نقاط در چند سال گذشته اقدامی برای ساماندهی آن‌ ها نکرده بودند.

احداث خاکریز حفاظتی سایت پرورش میگو:

مجتمع پرورش میگو در مسیر طبیعی سیلاب ‌های رودخانه اترک همراه با خاکریز حفاظتی به طول ۶ کیلومتر و ارتفاع ۳ متر ساخته شده است. این موضوع موجب شد سیلاب اترک به سمت شهر گمیش‌ تپه سرازیر شود. خاکریز احداث شده توسط اداره شیلات را می ‌توان اوج ناهماهنگی ‌ها و خودخواهی ‌های سازمانی در سیل گلستان دانست.

مدیریت بحران

مدیر بحران باید همزمان و به شکل قابل قبولی دارای مهارت ‌های چندگانه فنی، انسانی و ادارکی باشد. از جمله مهارت ‌های مورد نیاز در مدیریت بحران عبارتند از مهارت روابط عمومی و ارتباطات، مهارت تبلیغاتی، رویارویی با افکار عمومی، مهارت هدایت و هماهنگی در حد بالا، مهارت ‌های فنی عملیات امداد و نجات، هماهنگی بین دستگاهی و قدرت تصمیم گیری سریع و صحیح شخص مدیر بحران.

عملکرد فرمانداران

متاسفانه تجارب سیل‌ های متعدد این استان نشان می ‌دهد اکثریت مدیران آن فاقد ویژگی ‌های مدیریت بحران هستند. بنابراین توانایی مدیریت بحران، شاخصه‌ تاثیرگذاری است که  در تشخیص صلاحیت فرد برای پست ‌های مدیریتی در نظر گرفته نمی شود. عملکرد فرماندار وقت آق ‌قلا به عنوان رئیس ستاد مدیریت بحران این شهرستان در زیر آب رفتن آق ‌قلا بسیار موثر بود. پس از این اتفاق نیز ضعف ‌های متعدد وی در ایجاد ارتباط و مواجهه با افکار عمومی آق ‌قلا مانع مهمی در مدیریت بحران پیش آمده در آن شهرستان بود. هرچند فرمانداران گنبدکاووس و گمیشان در شاخص ‌های مربوط به مدیریت بحران عملکرد بهتری از خود نشان دادند، ولی ضعف عملکردی فرماندار آق ‌قلا چنان تبعات گسترده و مخربی داشت که سیل استان گلستان بیشتر در سطح کشور به نام سیل آق ‌قلا مشهور شد.

عملکرد دولت

سیل گلستان علاوه بر پیامدهای اجتماعی دارای پیامدهای سیاسی هم بود. بخشی از دستگاه ‌های اجرایی دولت در استان ناکارآمد بودند. این موضوع بدبینی افکار عمومی کل کشور نسبت به کارآمدی دولت را در پی داشت. حضور استاندار در خارج از کشور برای گذران تعطیلات نوروزی به عنوان راس هرم دولت در استان همزمان با زیر آب رفتن شهر آق‌ قلا باعث تخریب شدید وجهه دولت شد. به نحوی که حتی عزل سریع او هم نتوانست اعتماد از بین رفته را به دولت را بازگرداند. همچنین در شبکه ‌های اجتماعی شایعه شده بود در روزهای نخست سال، رئیس‌جمهور در کیش حضور دارد. در این خصوص، حتی حضور معاون اول رئیس‌ جمهور و سایر وزرا در گلستان هم نتوانست ابهامات موجود در خصوص عدم واکنش شخص رئیس ‌جمهور به حادثه سیل در روزهای نخست را جبران کند. واکنش‌ های مردم در شبکه ‌های اجتماعی نشانگر کاهش سرمایه اجتماعی دولت در پی سیل گلستان بود.

عملکرد مردمی

تجربه سیل گلستان و مشارکت موثر مردمی به خصوص در گمیشان نشان داد که باید رویکرد مشارکتی و تعاملی به صورت از پایین به بالا در دستور کار سازمان متولی امر قرار گیرد. اشاعه فرهنگ مشارکتی و نبود تمرکزگرایی از الزامات داشتن نظام مدیریت بحران پویا و موثر است. بدون شک بدون مشارکت مردم گمیشان، این شهرستان هم سرنوشتی همچون آق‌ قلا پیدا می‌کرد و قطعا سازمان ‌های دولتی در گمیشان نمی‌ توانستند به تنهایی مقابل سیلاب ‌های سه‌گانه این شهرستان بایستند.

رعایت اخلاق در میان امدادگران و آسیب‌ دیدگان اهمیت مضاعفی دارد. تبعیض قائل نشدن میان امدادشوندگان، خوش رویی و دوری از عصبانیت در امدادرسانی، کمک بدون چشم‌ داشت، از خودگذشتگی برای به خطر افکندن خود برای نجات جان دیگران، استفاده نکردن شخصی از اموال و منابع در اختیار، از جمله اصول اخلاقی مهم در شرایط بروز بحران است. رعایت اخلاق نه فقط در میان امدادگران بلکه در میان آسیب ‌دیدگان و حتی افراد غیرآسیب دیده نیز ضرورت دارد. از جمله موارد غیراخلاقی این بحران می‌ توان به زیاده‌ خواهی و دریافت کمک ‌های غیرلازم اشاره کرد. به نحوی که پس از فروکش کردن بحران؛ خرید ‌و ‌فروش برخی از اقلام امدادی در مناطق سیل زده شروع شد. سرقت اموال آسیب ‌دیدگان، سرقت کنتورهای آب، برق و گاز و سرقت منابع و کمک‌ های مردمی، رعایت نکردن حقوق دیگران و کشیک دادن و درگیری برای دریافت منابع توزیعی برخی دیگر از این قبیل رفتارهای غیراخلاقی بودند.

جمع ‌بندی

سیلاب استان گلستان در واپسین روزهای سال ۱۳۹۷ آغاز شد و تقریبا تا یک ماه طول کشید. این سیلاب چه به لحاظ مدت ماندگاری و چه به لحاظ حجم، بزرگترین سیلاب ثبت شده تاریخ استان گلستان بود. در جریان سیلاب گلستان خطاهای انسانی و سازمانی متعددی رخ داده که در نهایت باعث تشدید قابل توجه خسارت ‌های سیلاب شده است. به نحوی که می ‌توان ادعا کرد اگر مداخله ‌های انسانی و تصمیمات مدیریتی غلط نبود شهر گمیش ‌تپه به هیچ وجه درگیر سیلاب نمی ‌شد و خسارت ‌های آق‌قلا نیز به مراتب کمتر می ‌شد. تحلیل‌ ها نشان می ‌دهد وقایع تلخ سیلاب گلستان نه به دلیل بارندگی بی ‌سابقه، بلکه حاصل خشکسالی فکری باسابقه حکمرانانی بود که پیامدهای مخرب اقدامات خود را انکار و با خودخواهی مرسوم سازمانی، روند وقایع معمول طبیعت را به فاجعه و بلا تبدیل می ‌کنند.

این مطالعه در مرکز بررسی‌ های استراتژیک ریاست جمهوری و با همکاری محدثه جلیلی و محمد فکری در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.