حمایت های اجتماعی مورد نیاز آزادکاران (فریلنسرها) در ایران

یکی از گونه های نوین روابط کار در دنیای امروز فعالیت فریلنسر (آزادکار) است. طبق تعاریف موجود، فریلنسر فردی است که بدون متعهد شدن به یک سازمان یا کسب وکار و شرکت مشخص، فعالیت حرفه ای و تخصصی خود را برای مجموعه های مختلف انجام می دهد و در قبال انجام این امور مبلغی دریافت می کند. این سبک از اشتغال محدودیت مکانی و زمانی خاصی ندارد و شاید این یکی از اصلی ترین دلایل محبوبیت آن است و بر اساس برخی آمارها، سهم آزادکاری یا فریلنسری به مرز ۳۵ درصد از افراد شاغل رسیده است. نوین بودن شیوه کار، نظام قراردادی و روابط کار در این زمینه، ضرورت اتخاذ رویکردی متفاوت در آیین نامه ها، قوانین و ساختارهای حمایتی برای این قشر را در طیف وسیعی مشخص می کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در دنیای امروز شکل سنتی مشاغل در حال عوض شدن است و آزادکاری به صورت گسترده در حال افزایش است. با همه گیری کرونا، دورکاری رونق بیشتری گرفت و بسیاری از افراد تمایل پیدا کردند تا کارهای خود را به صورت دورکاری و در منزل انجام دهند. تنها در فاصله سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ سهم آزادکاری تمام وقت از ۱۷ به ۲۸ درصد رسیده است و در حال حاضر حدود ۳۵ درصد از نیروی کار جهان به صورت آزاد کار می کنند که بیش از یک میلیارد نفر هستند. در مقابل مزایای فراوانی که مشاغل آزادکاری دارند، بر اساس ساختار و قوانین حاکم بر نظام رفاهی و تامین اجتماعی کشور، این دست از افراد مشمول قوانین بیمه اجباری نمی شوند؛ بنابراین بخشی از این جمعیت به صورت خویش فرما، مشاغل آزاد، بیمه عمر و یا روش های دیگر اقدام به پرداخت حق بیمه می کنند و بخش عمده ای از این افراد نیز بدون بیمه هستند. مشاغل بدون کارفرما جدای از اینکه کاری دائمی نیست و امنیت درآمدی ندارد، بیمه بیکاری نداشته و اگر اقدام به پرداخت حق بیمه نکرده باشند مشمول بیمه بازنشستگی نیز نمی شوند. با توجه به اینکه بخش اصلی آزادکارها در ایران را جوانان کمتر از ۳۵ سال تشکیل می دهند، نیاز است از هم اکنون موارد رفاهی آنان در سال های بازنشستگی و یا ایام بیکاری پیگیری شود و از ایجاد تبعات اجتماعی پیش بینی نشده جلوگیری کرد. از همین رو پژوهش حاضر در پی بررسی وضعیت آزادکاری و مشکلات بیمه ای و روابط کاری آن ها در ایران است تا بتواند در نهایت بسته جامعی جهت مدیریت مبحث نوین آزادکاری در ایران ارائه کند.

حمایت از آزادکاران در دنیا

امروزه تعداد آزادکاران در جوامع به سرعت در حال افزایش است و این افراد به عنوان بخش مهمی از نیروی کار جهانی شناخته می شوند. این افراد به عنوان عضوی از جامعه نیازها و حمایت های ویژه ای را طلب می کنند. برخی از این حمایت ها عبارتند از:

خدمات پشتیبانی حرفه ای

آزادکارها ممکن است بسته به حیطه فعالیت و نیازهای فردی خود، به طیف وسیعی از خدمات برای پشتیبانی از کار و عملیات تجاری خود نیاز داشته باشند در اینجا به برخی از رایج ترین خدماتی که آزاد کارها ممکن است به آن ها نیاز داشته باشند، اشاره شده است:

• خدمات مالی: آزادکارها اغلب برای مدیریت امور مالی خود و اطمینان از رعایت قوانین مالیاتی به خدمات حسابداری و امور مالیاتی نیاز دارند؛
• خدمات بازاریابی و تبلیغات: آزادکاران برای تبلیغ خدمات خود و جذب مشتریان جدید به کمک در زمینه برندسازی توسعه وب سایت مدیریت رسانه های اجتماعی و سایر خدمات بازاریابی و تبلیغات نیاز دارند؛
• خدمات حقوقی: مشاغل آزاد ممکن است به مشاوره حقوقی و خدمات مربوط به قراردادها، حقوق مالکیت معنوی و سایر مسائل حقوقی مرتبط با کار خود نیاز داشته باشند.

قوانین و مقررات حمایتی

در کشورهای مختلف قوانین و مقررات کاری متفاوتی وجود دارد که از حقوق مشاغل آزاد حمایت می کند؛ مانند قوانین ضد تبعیض، قوانین حداقل دستمزد و قوانین مربوط به حقوق مالکیت معنوی. برخی از کشورها نیز مقررات خاصی را در رابطه با مشاغل آزاد مانند معافیت های مالیاتی یا معافیت برای افراد خوداشتغال اجرا کرده اند. در ادامه به برخی از این قوانین در کشورهای مختلف اشاره می شود.

• ایالات متحده: در این کشور آزادکارها توسط قوانین و مقررات مختلف، از جمله قانون استانداردهای کار منصفانه که حداقل دستمزد و شرایط اضافه کاری را برای کارمندان تعیین می کند، حمایت می شوند. آزادکارهایی که به اشتباه به عنوان پیمانکاران مستقل طبقه بندی شده اند، ممکن است واجد شرایط دریافت حقوق معوقه و سایر خسارات تحت این قانون باشند. علاوه بر این برخی از ایالت ها قوانینی را تصویب کرده اند که شرکت ها را ملزم می کند کارگران را به عنوان کارمند یا پیمانکار مستقل طبقه بندی کنند؛
• بریتانیا: در بریتانیا، آزادکارها از حقوق و حمایت های قانونی برخوردارند؛ از جمله حق دریافت دستمزد برای کارشان، حق مرخصی گرفتن و محافظت در برابر تبعیض. همچنین وزارت بهداشت مراقبت های بهداشتی رایگان را برای همه ساکنان بریتانیا، از جمله افراد خوداشتغال و آزادکاران ارائه می دهد. این بدان معنی است که آن ها به طیف گسترده ای از خدمات مراقبت های بهداشتی از پزشکان عمومی تا مراقبت های تخصصی دسترسی دارند؛
• کانادا: در کانادا آزادکاران به برنامه ها و خدمات دولتی مختلف مانند برنامه بازنشستگی کانادا و بیمه اشتغال دسترسی دارند. دولت همچنین قوانینی را تصویب کرده است که از این افراد در برابر استثمار و رفتار ناعادلانه محافظت می کند. این کشور سیستم پوشش مراقبت های بهداشت همگانی را برای همه ساکنان از جمله افراد خوداشتغال و مشاغل آزاد فراهم می کند. آزادکارها همچنین می توانند برای خدماتی که تحت پوشش سیستم دولتی نیستند پوشش بیمه خصوصی اضافی خریداری کنند.

اتحادیه ها و انجمن های آزادکاری

با توجه به عدم قطعیت و شرایط شغلی فریلنسر حمایت از این قشر موضوع با اهمیتی در کشورهای مختلف است. به منظور حمایت از حقوق فریلنسرها و ارائه خدمات ضروری به آن ها، در کشورهای مختلف، اتحادیه های فریلنسری بزرگی به وجود آمده است. موارد زیر نمونه ای از این اتحادیه ها است:

• اتحادیه آزادکاران ایالات متحده آمریکا: یک سازمان مبتنی بر عضویت است که خدمات مختلفی همچون بررسی قراردادها، بیمه درمانی و خدمات حقوقی را به فریلنسرها در ایالات متحده ارائه می دهد؛
• انجمن ملی فریلنسرها (بریتانیا): این سازمان به پشتیبانی و حمایت از آزادکارها و کارگران خویش فرما در انگلستان می پردازد. از جمله خدمات این انجمن شامل مشاوره حقوقی و مالی، فرصت های شبکه سازی و حمایت از شرایط کاری بهتر و دستمزد منصفانه است؛
• انجمن صادرات نرم افزار پاکستان: یک موسسه دولتی است که مسئول توسعه صنعت فناوری اطلاعات پاکستان است. آزادکارها می توانند برای دسترسی به برنامه ها و طرح های این انجمن از جمله آموزش رایگان و یارانه ای گواهینامه ها، دوره های کارآموزی رایگان فناوری اطلاعات و ارتباطات، فضای اداری یارانه ای در پارک های فناوری نرم افزار، بازاریابی بین المللی و فرصت های مشابه اقدام کنند.

پیشنهاداتی در راستای حمایت از اعضای بازار آزادکاری

با وجود جمعیت روزافزون افرادی که در ایران به آزادکاری مشغول هستند، ساماندهی، نظارت و پشتیبانی از این افراد به منظور گسترش و تعمیق بازار اهمیت زیادی دارد. متاسفانه در ایران نهاد مشخصی بر روی حل مشکلات و موضوعات این قشر از نیروی کار متمرکز نشده است؛ به گونه ای که حتی تعداد دقیق نیروی کار این حوزه مشخص نیست. طبق قانون و عرف روابط کار نیروی کار تحت حمایت دولت است و به عنوان عضو فعال جامعه دارای حقوق و مزایای مشخصی از جمله بیمه بازنشستگی بیمه، درمان تسهیلات اعتباری رفاهی و غیره است؛ اما آزاد کارها از عموم این تسهیلات محروم هستند. این بخش با توجه به تجارب جهانی، به ارائه پیشنهاداتی در راستای حمایت از اعضای بازار آزادکاری خواهد پرداخت.

• شناسایی رسمی جامعه هدف با ارائه تعریف مشخص: ابتدایی ترین موضوع در ساماندهی و آماده سازی زیرساخت برای حمایت از آزادکاران رسیدن به تعریف مشخصی از آزادکاری بر اساس قوانین موجود و نهادهای مرتبط با این حوزه در کشور است. با توجه به بازه گسترده تعاریف موجود جهانی و برداشت هر کشور از مصادیق آزادکاری بر مبنای زیرساخت ها و تقسیم وظایف دستگاهی در آن کشور برای طراحی فرآیندهای قانونی و اجرایی لازم، شایسته است جهت جلوگیری از تداخل وظایف بین دستگاهی و لحاظ کردن ظرفیت های از پیش طراحی شده در کشور این مسئله در اولویت توجه قرار گیرد.
• تاسیس انجمن آزادکاران: بر اساس نتایج طرح تحقیق تجربیات جهانی و گستردگی موضوع آزادکاری، با توجه به تجربه سال های اخیر کشور، تاسیس انجمن ویژه آزادکاران برای متمرکز ساختن فعالیت های حمایتی از ایشان و ایجاد رابطی برای دسترسی مناسب ایشان به نهادهای حاکمیتی ضروری به نظر می رسد. بر این اساس تاسیس چنین انجمنی در صورت داشتن برخی پیش شرط ها موفق و موثر خواهد بود؛
• خدمات حوزه بیمه های اجباری و اختیاری: زیرساخت بیمه تامین اجتماعی جهت بیمه کردن آزادکاران وجود دارد، اما مشکل اصلی در مورد این بیمه هزینه بالایی است که فرد باید بپردازد؛ زیرا هزینه مربوط به کارفرما نیز بر عهده خود شخص خواهد بود. به همین دلیل بسیاری از افرادی که به طور تمام وقت مشغول به آزادکاری هستند، دارای بیمه تامین اجتماعی نیستند. از سوی دیگر، بسیاری از آزادکاران خواهان بیمه تکمیلی درمان هستند و این نوع درمانی گسترده و پوشش تکمیلی درمان ایشان با هزینه های قابل قبول و به صرفه باید در کانون توجه قرار گیرد که این مهم می تواند با ایجاد انجمن و اتحادیه آزادکاران انجام می گیرد.

جمع بندی

امروزه  حدود ۳۵ درصد از نیروی کار جهان به صورت آزاد کار می کنند که بیش از یک میلیارد نفر هستند. در مقابل مزایای فراوانی که مشاغل آزادکاری دارند، بر اساس ساختار و قوانین حاکم بر نظام رفاهی و تامین اجتماعی کشور، این دست از افراد مشکلات متعددی دارند که مهم ترین آن قرارنگرفتنشان تحت قوانین بیمه اجباری کشور است. لذا با توجه به اینکه بخش اصلی آزادکارها در ایران را جوانان کمتر از ۳۵ سال تشکیل می دهند، نیاز است از هم اکنون موارد رفاهی آنان در سال های بازنشستگی و یا ایام بیکاری پیگیری شود و از ایجاد تبعات اجتماعی پیش بینی نشده جلوگیری کرد. از همین رو پژوهش حاضر در پی بررسی وضعیت آزادکاری و مشکلات بیمه ای و روابط کاری آن ها در ایران بود تا بتواند در نهایت بسته جامعی جهت مدیریت مبحث نوین آزادکاری در ایران ارائه کند. امروزه در کشورهای مختلف حمایت های مختلفی از آزادکاران صورت می گیرد که «ارائه خدمات پشتیبانی حرفه ای» و «اتحادیه ها و انجمن های آزادکاری» از جمله آن هاست. با توجه به بررسی حمایت ها در کشورهای مختلف پیشنهاداتی برای حمایت از آزادکاران در ایران ارائه شد که شناسایی رسمی جامعه هدف با ارائه تعریف مشخص از جمله آن هاست.

این مطالعه در اندیشکده رهگشا با همکاری محمد دیبایی، هانیه فتحی، سلمان خواجه و فرزانه نوبری و به سفارش معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.