رصد کلان حوزه علم، فناوری و نوآوری
شناخت هندسه کلان، وضعیت و قواعد کلی، آینده های ممکن و مسئله های نظام علم و فناوری
رصد کلان حوزه علم، فناوری و نوآوری روندهای کلی، کارکردها، ساز و کارها، چهارچوب ها و اصول حاکم بر نظام علم و فناوری را از بین تحولات عظیم و گسترده این حوزه کشف می نماید تا به عنوان مبنایی برای تصمیمات و برنامه ها شود. «هندسه کلان نظام علم و فناوری»، «وضعیت و قواعد کلی حاکم بر نظام علم و فناوری»، «آینده های ممکن برای توسعه علم و فناوری» از مواردی است که در رصد کلان حوزه علم و فناوری قابل شناسایی و بیان است. بر این مبنا می توان راهکارهایی برای مسئله های علم و فناوری در کشور ارائه نمود.
ضرورت و اهداف رصد کلان حوزه علم و فناوری
امروزه تحولات علمی در حوزه های مختلف علوم، فناوری های نوظهور و تولید اطلاعات آن چنان سریع و حجیم است که شناخت و احاطه کامل بر همه داده‌ها، اطلاعات و تحولات علمی امکان پذیر نیست. لذا برای شناخت و رصد کلان حرکت عظیم علمی و فناورانه لازم است چهارچوب ها و اصول حاکم بر آن از سیلان بین این تحولات کشف‌شود تا بتواند مبنای تصمیم گیری و برنامه ریزی قرار گیرد. هدف از این پژوهش، بررسی روندهای کلی، کارکردها، ساز‌و‌کارها و آینده نظام علم و فناوری در ایران و سایر کشورهای جهان به منظور ارائه تصویری کلان از حوزه علم و فناوری است.
هندسه کلان نظام علم و فناوری موجود
۱- پیشران های پایه علم و فناوری در جهان
پیشران های پایه علم و فناوری که در واقع برآمده از نوع جهان بینی غرب است، بطور کلی تحت چهار عنوان قابل بیان است. این چهار عنوان عبارت است از: ۱- تلاش برای غلبه بر مرگ و فناپذیری انسان؛ ۲- بسط سلطه بشر بر کائنات اعم از زمین، هوا، فضا، جانداران و حتی سایر انسان ها چه از بعد شناختی و چه از بعد قدرت تغییر در آنها؛ ۳- رقابت با سایر انسان ها در برخورداری از منابع مختلف عالم، اعمّ از سرزمین، منابع مالی، منابع انسانی، منابع اطلاعاتی و سایر منابع متصور است؛ ۴- ساختن بهشت موعود و رسیدن به رفاه و لذت حداکثری در این دنیا.
۲- کارکردهای علم و فناوری در جهان
کارکردهای علم و فناوری در راستای پشتیبانی از پیشران های پایه علم و فناوری ایجاد شده است. این کارکردها را بطور کلی می‌توان تحت شش عنوان (چهار کارکرد اصلی و دو کارکرد فرعی) بیان کرد. این شش کارکرد عبارت است از: ۱- جذب و توسعه منابع انسانی متخصص، نخبه و دانش محور؛ ۲- کشف و شناخت جهان هستی؛ ۳-به کنترل در آوردن و استفاده از طبیعت و جهان هستی ۴- تولید ثروت و ارزش‌زایی؛ ۵- جلوگیری از دسترسی دیگران به علم و فناوری؛ و ۶- ایجاد روابط و تعاملات علمی و فناورانه.
۳- ساختارهای نظام علم و فناوری در جهان
ساختارهای نظام علم و فناوری متشکل از اجزایی است که کنار هم سیستم کاملی را تشکیل میدهد که وظیفه آن انجام‌شدن فعالیت ها، فرآیندها و ساز‌و‌کارهایی است که در راستای تولید کارکردهای علم و فناوری هستند. ساختارهای نظام علم و فناوری را به طور کلی می‌توان تحت شش عنوان ذیل بیان نمود: ۱- ساختارهای جذب و نگهداری منابع انسانی ۲- ساختارهای تولید علم؛ ۳- ساختارهای بهره‌برداری از علم؛ ۴- ساختارهای ثروت‌زایی از فناوری؛ ۵- ساختارهای حفظ محرمانگی؛ ۶- ساختارهای تعاملات علمی.
وضعیت شناسی و قواعد کلی حاکم بر نظام علم و فناوری در جهان
در حال حاضر، علوم در سه دسته «علوم پایه»، «کاربردی» و «علومی که به فناوری تبدیل می‌شوند» قرار می‌گیرند. فناوری ها نیز در دو دسته «فناوری های پایه» و «فناوری های متمرکز روی مسائل خاص و صنایع ویژه» قرار می‌گیرند. برخی فناوری های پایه -و بطور خاص فناوری اطلاعات و ارتباطات- منجر به این شده‌اند که کسب‌وکارها و ایده های نوآورانه متعددی با سرعت بالا ایجاد شود و توسعه پیدا کند. روند قابل توجه دیگر در حوزه فناوری، «همگرا‌شدن فناوری ها» یعنی ترکیب و یکپارچه سازی فناوری های مختلف و کاربرد های شان است. نتیجه این هم گرایی، فناوری های بسیار نوین در حوزه ساخت، علوم زیستی و علوم شناختی بوده‌است.
آینده های ممکن برای توسعه علم و فناوری
در مجموع دو رویکرد کلی در مورد آینده علم و فناوری در اسناد مختلف مورد توجه قرار گرفته‌است. رویکرد اول معتقد است علم و فناوری با همین سرعت و شتابی که گرفته‌است، حرکت میکند و دنیایی حاصل می‌شود که تمام این فناوری‌ها در اوج خود قرار‌دارند. رویکرد دوم که یک رویکرد انتقادی نسبت به سرعت و شتاب موجود است و طرفداران این رویکرد در یک طیف از «افرادی که فکر میکنند فناوری متوقف می‌شود یا بخاطر تبعات منفی اخلاقی، روحی، فرهنگی و زیستمحیطی که فناوری دارد، خود انسان جلوی توسعه آن‌را میگیرد» تا «کسانی که معتقدند انسان به جایی میرسد که فناوری را نابود میکند و یک برگشت به عقب اتفاق خواهد‌افتاد» را شامل می‌شود.
مسئله های دولت ها در حوزه علم و فناوری
مسائل دولت ها در حوزه علم و فناوری با توجه به اسناد برنامه ای و سیاستی کشورها در دو دسته «مسئله های ایجابی» و «مسئله های تهدیدی» قرار می‌گیرند.
مسئله های ایجابی
- ایجاد قابلیت مدیریت زیرساخت های فناورانه و بسط حاکمیت در فضای فناورانه؛
- حفظ مالکیت، محرمانه نگه داشتن و جلوگیری از دسترسی دیگران و «استفاده انحصاری از منافع آن بصورت مستقیم و غیرمستقیم؛
- استفاده به موقع از آن در رسیدن به اهداف سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی؛
- استفاده از فناوری ها در توسعه قدرت نظامی برای بازدارندگی یا حتی در برخی موارد برای جنگ و سلطه بر دیگران؛
- مسائل اخلاقی و فرهنگی با هدف کم کردن تهدیدات و مضرات علم و فناوری؛
- تأمین منابع انسانی برای فعالیت های علمی و فناورانه؛
- نحوه تعاملات علمی و فناورانه؛ و …
مسئله های تهدیدی
- وارد شدن بنگاه های خصوصی بزرگ به حوزه های علم و فناوری که پیشتر در انحصار دولت ها بوده است؛
- استفاده نامناسب از فناوری ها که ممکن است منجر به آسیب های زیستمحیطی و سلامتی انسان ها بشود؛
- از بین رفتن مرزهای جغرافیایی در ارتباطات، تعاملات؛
- ایجاد آموزش و همکاری های غیرمادی که خارج از اشراف حاکمیت ها قابل انجام است؛
- عدم امکان پیگیری و مدیریت تعاملات مالی بواسطه توسعه رمز ارزها؛ و …
راهکارهای پیشنهادی برای مواجهه فعالانه کشور با مسئله های علم و فناوری
بر اساس چهارچوب ها و قواعد استخراج‌شده در توسعه علم و فناوری در جهان که در بالا ذکر شد، راهکارهای ذیل برای مواجهه فعالانه کشور با مسائل این حوزه ارائه می‌گردد. این راهکارها در درجه اول «نظام علم و فناوری» و در درجه دوم «وضعیت علم و فناوری» در کشور را بهبود می‌دهند. لازم به ذکر است که جنس راهکارها و راه حل‌های ارائه‌شده غالبا ساختاری است. این پیشنهادها عبارتند از: «آزاد کردن دسترسی به مستندات علمی»، «ایجاد شبکه ارزیابی کور یا پنهان»، «ایجاد مؤسسات بین رشته ای اثرگذار»، «اصلاح شاخص ها و ساز‌و‌کارهای ارزیابی»، «استفاده از داده ها در رصد و ارزیابی علم و فناوری»، «تعریف دوره ای پروژه های استراتژیک علمی و فناوری»، «هویت بخشی به گروه های دانش آموزی و دانشجویی»، «استقلال در رصد و هدایت نظام علم و فناوری».
جمع‌بندی
در این پژوهش جهت رصد کلان حوزه علم، فناوری و نوآوری، هندسه کلان، وضعیت و قواعد کلی، آینده های ممکن و مسئله های حکومت ها در حوزه علم و فناوری مورد بررسی قرار گرفت و بر این اساس پیشنهادهایی برای مواجهه فعالانه کشور با مسئله های علم و فناوری ارائه گردید.
این مطالعه در شرکت تترا با همکاری احمد پورحیدر، احمد خلیلی، امیر رودی و مهدی دیداری در سال ۱۳۹۴ انجام شده است.
محصول مرتبط:
