آینده نگاری سلامت ایران در افق ۱۴۱۰

سلامت سرمایه ای بسیار ارزشمند است و به همین دلیل توجه به سلامتی یکی از اولویت های اولیه انسانی است. علاوه بر بعد فردی،‌ سلامت در بعد اجتماعی نیز اهمیت بالایی دارد و جامعه سالم، محور توسعه پایدار است؛ لذا حفظ و ارتقای سلامت جامعه از جنبه های مختلف از مهم ترین وظایف دولت ها محسوب می شود. حوزه سلامت شامل زیرمجموعه هایی مانند بهداشت، درمان، آموزش علوم پزشکی، غذا و دارو و پژوهش و فناوری سلامت است که با سرعت در حال تغییر هستند و تصمیم گیری در این شرایط بدون نگاه به آینده و دقت در روندهای موثر بر حوزه سیاستگذاری، خطرات مهلکی را برای حکمرانی سلامت و علاوه بر آن سلامت جامعه خواهد داشت.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه روندهای بسیاری وجود دارند که موجب تغییر تصویر سلامت و اجزای آن شده اند. حوزه درمان نیز از این تغییر روندها در امان نبوده و در حال تغییر بوده و تصور بر این است شاخص ها و تخصص های پزشکی در آینده تغییر خواهند کرد. مفاهیمی چون مطب مجازی، نسخه دارویی الکترونیک، تکنولوژی نانو و جراحی با ربات مواردی هستند که در آینده جایگاه مهمی در حوزه درمان خواهند داشت. ادامه این روندها نشان دهنده این امر است که ساختار و شاکله بهداشت هم در حوزه بهداشت عمومی و هم در مراقبت های اولیه بهداشتی، باید پوست اندازی کند و خود را برای فردا و نیاز فردا مهیا کند؛ در غیر این صورت از قافله پیشرفت عقب خواهد ماند. لذا بخش سلامت به شدت نیازمند تحلیل دقیق محیط آینده و تصمیم گیری هوشمندانه با در نظر گرفتن مختصات جدید است. آینده نگاری رویکردی است که این قابلیت را در اختیار این بخش قرار می دهد تا نگاهی جامع به فرصت ها و تهدیدهای آینده خود داشته و در جهت ترسیم آینده مطلوب خود اقدام نماید. از همین رو پژوهش حاضر به آینده نگاری افق سلامت ایران در سال ۱۴۱۰ پرداخته است.

تحلیل روندهای موثر بر سلامت

در این بخش تاثیر برخی روندهای موثر بر حوزه سلامت مورد تحلیل قرار گرفته است.

تاثیر تکنولوژی بر حوزه سلامت

در آینده، دستاوردهای جدید فناوری های مرتبط با حوزه سلامت در بخش های درمان، تشخیص، پیشگیری، پزشکی از راه دور و… ماهیت ارائه خدمت را در این بخش ها دگرگون خواهد کرد. این تنوع فناوری ها باعث ایجاد تقاضا از سوی جامعه می شود که موجبات افزایش سطح انتظارات جامعه و تقاضای مازاد برای فناوری ها و خدمات مختلف را ایجاد می کند. درنتیجه لازم است تا از همین ابتدا تعیین ظرفیت های جذب نیرو و سایر فرایندهای مرتبط با مدیریت نیروی انسانی مورد توجه قرار گیرد.

افزایش سواد سلامت و بالا رفتن توقعات جامعه

دستاوردهای فناورانه به ویژه گسترش شبکه های اجتماعی، دسترسی به اینترنت و افزایش کاربران فضای مجازی، از سویی موجب تقویت سواد سلامت در عموم، تسهیل اطلاع رسانی های مرتبط با سلامتی و اصلاح و تغییر عادات نادرست می شود و از سوی دیگر نیز موجب افزایش تقاضا برای طیف متنوعی از خدمات سلامت می شود. این روند به افزایش مشارکت عموم جامعه در استفاده از خدمات از راه دور و تسهیل در پیاده سازی عمومی آن در کشور کمک می کند. البته در این الگو، خطر انتشار اطلاعات نادرست مرتبط با سلامت نیز افزایش می یابد که هم زمان با افزایش سواد رسانه این چالش کمرنگ تر می شود؛ اما خطر مواجه مردم با اطلاعات نادرست و عواقب ناشی از آن، کماکان وجود خواهد داشت.

چالش های زیست محیطی و تغییرات محیط زیست

در آینده چالش های زیست محیطی مانند اتمام ذخایر تجدیدناپذیر، فرونشست زمین، از بین رفتن زیست بوم های منطقه ای، آلودگی های مواد غذایی و آلودگی هوا شدت خواهد گرفت. گسترش الگوی خشک ‌سالی پایدار و افزایش ریزگردها در بسیاری از مناطق منجر به مهاجرت ساکنین خواهد شد. این موارد موجب از دست رفتن زمین های کشاورزی و یا مدل های کسب و کار منطقه ای می شوند و به چالش حاشیه نشینی و کاهش شاخص های سلامتی مانند دسترسی عادلانه به خدمات سلامت، سلامت روان و یا افزایش بزهکاری و فقر دامن می زنند.

برآوردی از مختصات آینده سلامت در کشور

در این بخش تحلیل کلی سلامت و آنچه احتمالا در سال های آتی اتفاق خواهد افتاد از دیدگاه صاحب نظران حوزه سلامت ارائه شده است:

حوزه آموزش و دانشجویی

انتظار می رود سیر مهاجرت متخصصین به خارج از کشور کماکان ادامه پیدا کند؛ چراکه تربیت متخصص و کارشناس ارشد و دکترا با این سرعت، بیش از نیاز کشور خواهد بود. تمایل بالا نسبت به تحصیلات تکمیلی و عدم کشش در بازار کار داخل کشور از عوامل موثر بر مهاجرت هستند. از طرف دیگر فضای اجتماعی داخل کشور و چالش های اقتصادی در سال های آینده دشواری کار در کشور را بالا نگه خواهد داشت. بدین دلیل، فرار مغزها و مهاجرت یکی از معضلاتی است که به نظر می رسد حداقل تا سال ۱۴۰۴ ادامه می یابد. در سال های آینده در دانشگاه های ایران نیز مانند بسیاری کشورهای جهان آموزش مجازی به دلایلی چون مشغله افراد و ارزان تر بودن این نوع از آموزش توسعه خواهد یافت. با ظهور نسل Y یا نسل هزاره که متولدین دهه هفتاد به بعد می باشند و نسل بعدی آن ها که با عنوان نسل Z از آن ها یاد می شود، شکاف بین نسلی هم در کلاس های درس و دانشگاه و هم در محیط های کاری افزایش خواهد یافت.

حوزه پژوهش

ازنظر علمی رشد کشور قابل قبول خواهد بود، اما رشد کمی سریع تر از رشد کیفی خواهد بود و احتمالا این روند حداقل تا سال ۱۴۰۴ ادامه می یابد. اگرچه اتفاقات قابل قبولی برای رسیدن به اقتصاد دانش بنیان خواهد افتاد و مفهوم مرجعیت علمی بیشتر معنا پیدا می کند، ولی متاسفانه به دلیل کم بودن نگاه کار تیمی، گسست های متعدد در ساختارهای مدیریتی و اجرایی و برنامه های اجرایی کوتاه مدت، حرکت به سمت دانشگاه های نسل سوم و چهارم به کندی پیش خواهد رفت.

حوزه بهداشت

بر اساس روندهای موجود و در نظر گرفتن تاثیرات کلان آن ها به نظر می رسد که امید به زندگی ایرانیان در افق ۱۴۱۰ احتمالا به نزدیک ۸۰ سال برسد که رشد قابل قبولی است، اما در این خصوص چند مشکل به وجود خواهد آمد. برای نمونه اختلاف بین امید زندگی مردان و زنان رو به افزایش خواهد بود و رشد آن در مردان با شیب کمتری همراه می باشد که دلیل اصلی آن بالاتر بودن عوامل خطر بیماری های غیر واگیر و حوادث در مردان است.

توصیه های آینده نگارانه در حوزه سلامت

با توجه به آینده نگاری انجام شده، آمایش سرزمینی باید خیلی جدی تر مدنظر باشد و همه اجزای درون نظام سلامت با تولیت وزارت بهداشت به همراه سایر سازمان های حوزه سلامت باید به دقت بر این مسئله توجه کنند. در این راستا تقویت مناطق آمایشی کشور و متوازن سازی توسعه روستایی، شهری و استانی برای پاسخگویی به نیازهای آینده ملی و منطقه ای ضروری می باشد. در این خصوص بایستی برای سرمایه گذاری بخش خصوصی، به خصوص در مناطق کمتر توسعه یافته، تقویت زیرساخت های خدمات پیشرفته برای جذب بیمار، توسعه متوازن علمی کشور، هماهنگ نمودن توزیع امکانات سلامت متناسب با تغییرات جمعیتی در مناطق مختلف کشور و افزایش ظرفیت های بومی برای پاسخ به نیازهای منطقه ای توجه نمود. همچنین باید سهم بخش خصوصی در ارائه خدمات سلامت به درستی و به صورت جامع دیده شود و از ارائه شعارهای غیر قابل اجرا ژرهیز شود. در این راستا استفاده از رویکردهای مختلف مشارکت بخش خصوصی و دولتی در سرمایه گذاری های میان مدت و بلندمدت و توجه به ملاحظات آن در عدالت، دسترسی و پوشش خلاهای موجود در حوزه سلامت که به تنهایی دولت قادر به عهده دار شدن آن نیست، اولویت بالایی دارد.

جمع بندی

پژوهش حاضر به آینده نگاری افق سلامت ایران در سال ۱۴۱۰ پرداخته است. تحلیل روندهای موثر بر سلامت نشان دهنده این امر است که در آینده ای نه چندان دور «پیشرفت تکنولوژی»، «افزایش سواد سلامت و بالا رفتن توقعات جامعه» و «به وجود آمدن چالش های زیست محیطی و تغییرات محیط زیست» تاثیرات مثبت و منفی بسیاری را بر حوزه سلامت خواهند داشت. همچنین با توجه به برآورد این پژوهش از مختصات آینده سلامت در کشور، می توان انتظار داشت که موج مهاجرت متخصصین از کشور ادامه پیدا کند، رشد کمی پژوهش ها در این حوزه افزایش پیدا کند و سن امید به زندگی تا ۸۰ سال افزایش یابد. در پایان نیز با توجه به آینده نگاری های انجام شده توصیه هایی برای بهبود حوزه سلامت ارائه شد که استفاده از رویکردهای مختلف مشارکت بخش خصوصی و دولتی در سرمایه گذاری های بخش سلامت از آن جمله است.

این مطالعه در پژوهشکده آینده پژوهی در سلامت با همکاری علی اکبر حق دوست، وحید یزدی فیض آبادی، رضا دهنویه، مصطفی حسینی گلکار، سمیه نوری حکمت و محمدحسین مهرالحسنی و به سفارش سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.