آینده پژوهی فرهنگی و اجتماعی استان یزد

توسعه پایدار هر استان مفهومی پیچیده و چند بعدی است، و شناخت زوایای مختلف اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی، و اقتصادی آن اهمیت قابل توجهی در سیاستگذاری و برنامه ریزی هدفمند آینده دارد. استان یزد همواره با فرهنگی ویژه و پایدار شناخته شده و از دیرباز دارای انسجام فرهنگی بوده است، ولی همانند سایر استان ها و مناطق ایران، بدلیل تحولات اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی در سال های اخیر همگونی و یکپارچکی فرهنگی یزد دستخوش تغییر قرار گرفته است. بدون شک، تعیین کننده ترین عامل برای کارآمدی استراتژی های فرهنگی درک تصویری مناسب از آینده است که این امر تنها از طریق آینده پژوهی میسر خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

استان یزد از دیرباز دارای انسجام متمایز فرهنگی بوده و فرهنگ عمومی با برخورداری از وجهه و ظاهری قوی، تاثیر پذیری کمتری از سایر فرهنگ ها داشته است. با اینحال، در حال حاضر به دلیل تغییرات اجتماعی و جمعیتی در دهه های اخیر از جمله مهاجرفِرِستی و مهاجرپذیری در استان، یکپارچگی فرهنگ یزد دستخوش تغییر قرار گرفته است. بنابراین به منظور حفظ و تداوم فرهنگ اصیل یزد که میراث ملی و جهانی است، شناخت عمیق تحولات فرهنگی و تدوین برنامه ها و سیاست های فرهنگی و اجتماعی ضرورت دارد.

بررسی وضعیت فعلی استان یزد

حدود ۸۵% جمعیت استان یزد در مناطق شهری زندگی می کنند. نرخ رشد بالای جمعیتی استان یزد به ویژه مناطق شهری آن ناشی از فرایند مهاجرت است. چالش مهم جمعیتی استان یزد، مسئله بالا بودن میزان مهاجرپذیری، بیشتر از مناطق و استان های توسعه نیافته کشور و حتی خارج از کشور (از کشور افغانستان) می باشد. در بحث چالش های مرتبط با خانواده، طبق آمار میزان طلاق در استان یزد پایین تر از سطح کشور است، اما سرعت افزایش طلاق در استان یزد بیشتر از میانگین کشوری است.

طبق بررسی ها، جامعه یزد و خانواده های یزدی به نوعی در مرحله گذار قرار دارند. تحلیل آیتم های رصد ملی ارزش ها و نگرش ها نشان می دهد که در ابعاد اعتقادی و عاطفی یزدی ها نمرات مطلوب و بالاتر از میانگین کشوری کسب کردند، به طور مشابه در انجام مناسک فردی در وضعیت مطلوب و بالاتر از متوسط کشوری قرار داشتند، با این وجود در انجام مناسک جمعی وضعیتی نامناسب و پایین تر از متوسط و میانگین کشوری داشتند.

در برداشت ذهنی متداول در فرهنگ عمومی جامعه ایران، ساکنان یزد از دیرباز به عنوان مردمانی دارای صفات قناعت پیشگی، صرفه جو و اهل پس انداز قلمداد می شوند. یافته ها نشان می دهد که میزان پس انداز مردم استان یزد نسبت به درآمدشان بالا بوده و رتبه سوم کشوری را در این زمینه دارند که نشان دهنده وجود فرهنگ قناعت در مردم استان و مصرف گرایی پایین مردم یزد در مقایسه با سایر استان های کشور است.

یکی از معضلاتی که جامعه امروز ما گریبانگیر آن شده است، اعتیاد و سو مصرف مواد مخدر است که نه تنها سلامت، فرد را به خطر می اندازد، بلکه اثرات نامطلوب اقتصادی-اجتماعی در سطح خرد و کلان دارد. بررسی ها نشان می دهد سن اعتیاد در استان یزد در حال کاهش و میزان شیوع اعتیاد در زنان در حال افزایش است. همچنین گرایش به انواع مواد مخدر نوین و الکل در حال افزایش است.

دسته بندی چالش های استان به ترتیب اولویت

اولین مرحله برای شناخت بهتر آینده و آینده نگاری، شناخت متغیرهای اثرگذار بر آینده است. در این راستا با بهره گیری از منابع اطلاعاتی متنوع، مطالعه و بررسی آمار و اطلاعات موجود، بررسی اسناد بالادستی، مرور ادبیات پژوهش در حوزه مورد مطالعه، بررسی فضای مجازی و برگزاری کارگاه های دورنگری تلاش شده است تا چالش ها کاملا شناسایی شوند.

در قدم بعدی فهرست مسائل در اختیار خبرگان، کارشناسان و نمایندگان سمن ها قرار گرفت و از آنها خواسته شد تا درباره اهمیت و عدم قطعیت هر متغیر طی ده سال آینده، نظر دهند. بر اساس اولویت های تعیین شده بیشترین سهم از متغیرهای برگزیده مربوط به حوزه اجتماعی ۳۳% (سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی، کارکردها و کژکارکردهای فضای مجازی، نارضایتی اجتماعی و…)، بعد از آن حوزه اقتصادی۲۰% (اشتغال، ناکارآمدی عملکرد، آمایش منابع جهت توسعه و…) است. حوزه های سیاسی، محیط زیست و فرهنگ در جایگاه های بعدی قرار دارند و حوزه علم و فناوری نیز با تنها یک متغیر در بین ۳۰ مساله برتر کمترین سهم را در بین این متغیرها داراست.

سناریوسازی برای ۱۰ سال آینده استان یزد

در ادامه گام های پیشین بعد از شناسایی عوامل اثرگذار بر آینده استان رتبه بندی و اولویتدهی آنها، نوبت به سناریوسازی می رسد. یکی از اهداف اصلی از آینده پژوهی استان یزد تدوین سناریوهای محتمل و باورکردنی برای استان طی ده سال پیش رو می باشد.

سناریو یک: دست به عصا

در این سناریو جمعیت هنوز در مرکز استان و شهرستان های بزرگتر متمرکز است اما به تدریج با برنامه ریزی برای توسعه سایر شهرستان ها، مهاجرت به شهرستا ن های کوچک نیز افزایش پیدا می کند و جمعیت به تدریج به سمت تعادل پیش خواهد رفت. در این سناریو نیز سن ازدواج بالا می رود، اما هنوز بدلیل نرخ بیکاری نسبتا پایین و بافت اجتماعی نسبتا مذهبی و سنتی استان، سن ازدواج نسبت به میانگین کشوری پایین تر خواهد بود. سن ارتباط با جنس مخالف پایین آمده ولی استان نسبت به متوسط کشوری جایگاه بهتری دارد. روند کلی تاثیرگذاری فضای مجازی صعودی خواهد بود، اما مدیران فرهنگی در این حوزه اقدامات مناسبی انجام داده و در تلاشند تا از این فضا به خوبی استفاده کنند و سبک زندگی ملی و محلی را تقویت و ترویج کنند.بهره وری دستگاه های اجرایی در حد متوسط اما با شیب ملایمی در حال رشد است، مدیریت ها محافظه کارانه و نسبتا ضعیف است. مدیران در تصمیم گیری ها نسبتا منفعلانه عمل می کنند و بیشتر واکنش نشان می دهند تا کنش گر فعال باشند. مشارکت بین بخش ها پایین است و شفافیت در حد متوسط است. به طور کلی وضعیت در این سناریو میانه است، در بعضی از متغیرها حرکت به سمت وضع مطلوب است و در بعضی دیگر در جهت نامطلوب پیش می رود.

سناریو دو: نفس بریده

در این سناریو بدلیل جو حاکم و افزایش ریسک ازدواج و مشکلات موجود، به همراه ضعف در دینداری و تبعیت از هنجارهای رسمی، سن ازدواج بالا رفته و ازدواج رسمی کاهش یافته و تمایل به سبک های دیگر زندگی مشترک افزایش پیدا می کند، به طوریکه تدریجا به صورت معضلی اجتماعی که توجه و سیاستگذاری در این حوزه را می طلبد در می آید. نرخ باروری کاهش یافته و به حد متوسط نرخ کشوری خواهد رسید. بدلیل تاخیرهای زمانی در درک وضعیت اشتغال نابسامان تا چند سال همچنان استان مهاجرپذیر بوده و تمرکز جمعیت در مرکز استان و چند شهرستان طبق الگوی سال های گذشته ادامه می یابد و عدم تعادل در توزیع جمعیت بیشتر می شود. ساختار اقتصادی به گونه ای است که شکاف طبقاتی و فقر را زیاد می کند و پدیده حاشیه نشینی به معضلی برای شهرهای بزرگ استان تبدیل خواهد شد. سن اعتیاد پایین آمده و مصرف مواد مخدر نوین و الکل افزایش می یابد. وضعیت استان در این حالت قرمز و نامطلوب خواهد بود و در بسیاری از متغیرها حرکت در جهت نامطلوب بوده و در نتیجه در شاخص های مختلف وضعیت از متوسط کشوری نامطلوب تر خواهد بود.

سناریو سه: نگین ایران

اقتصاد استان در این سناریو با سرعت مطلوب و طبق برنامه به سمت دانش بنیان شدن درحرکت است و به خوبی از سرمایه انسانی موجود بهره می گیرد و مهاجرت سرمایه انسانی به خارج از استان کم شده و مهاجران وارد شده نیز دارای تخصص، مهارت و تحصیلات بالا بوده و افرادی توسعه یافته هستند. همچنین به علت اینکه مدیران استانی نیز سیاستگذاری فعال در زمینه حمایت از خانواده دارند، باروری به کمتر از ۱.۸% فرزند به ازای هر زن (در حد متوسط کشوری) نخواهد رسید. روابط ناسالم با جنس مخالف در سنین پایین کاهش چشم گیری خواهد داشت و سن ازدواج با شیب بسیار کمی افزایش می یابد اما همچنان در کشور جزو سه استان با کمترین سن ازدواج خواهیم بود. آموزش مهارت های زندگی و ارتباطات بین فردی که در مقاطع مختلف تحصیلی و پیش از ازدواج داده می شود به خوبی اثرگذار خواهد بود و سرعت افزایش نرخ طلاق بسیار کاهش می یابد، به طوریکه بعد از سال ۱۴۰۷ جزو ده استان با کمترین رشد در نرخ طلاق خواهیم بود. مدیریت توانمند بخش فرهنگی و نهادهای متولی امور جوانان برنامه ریزی های سازنده و نشاط آوری برای اوقات فراغت مردم استان به خصوص جوانان انجام خواهند داد، به طوریکه در کنار اشتغال بالا و اقتصاد پویا منجر به کاهش قابل توجه تمایل جوانان به مواد مخدر و نوشیدنی های الکلی و سایر آسیب های اجتماعی می گردد. در کل وضع استان در این سناریوها مطلوب بوده و یزد در بسیاری از شاخص ها جایگاه برتر را در کشور دارد و در بسیاری از زمینه ها به عنوان الگویی موفق برای سایر استان ها به حساب می آید.برای رسیدن به وضع مطلوب و حرکت به سمت نگین ایران شدن با توجه به اثرگذاری بالای عملکرد نهادها در شکل گیری آینده استان پیشنهاد می شود که پروژه های آینده پژوهی به عنوان مبنای سیاست گذاری کنشگرانه، نه یک اقدام مقطعی و از سوی یک سازمان بلکه اقدامی پیوسته و با مشارکت سازمان ها و نهادهای مختلف باشد.چالش های بیان شده در این پژوهش با دقت تحلیل شوند و برای تعامل با محیط و زمینه های شکل دهنده این چالش ها اقدام به سیاستگذاری و برنامه ریزی منسجم گردد.

جمع بندی

تغییرات فرهنگی و پیامدهای آن، توجه مسئولان و سیاستگذاران استان یزد را به خود جلب نموده که به منظور حفظ و تداوم فرهنگ اصیل یزد که میراث ملی و جهانی است، همچنین رسیدن به وضعیت مطلوب در آینده شناخت عمیق تحولات فرهنگی و تدوین استراتژی ها و سیاست های فرهنگی و اجتماعی ضرورت دارد. در این پژوهش به کمک داده ها و اطلاعات وضعیت استان به تصویر کشیده شده است. سپس نتایج بررسی ها در قالب مهمترین روندها، عدم قطعیت ها و عوامل نوظهور، متغیرهای اثرگذار و پیشران در شکل دهی آینده استان و سناریوهای مختلف ممکن و محتمل در مورد آینده استان بیان گردیده است و در نهایت پیشنهادهایی برای رسیدن به وضع مطلوب ارائه شده است.

این مطالعه در موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور با همکاری سیده زهرا کلانتری بنادکی، محمد جلال عباسی شوازی، محمد ابویی اردکان و رسول صادقی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.