طراحی الگوی انتخابات تلفیقی برای مجلس شورای اسلامی

نظام فعلی انتخاباتی مجلس دارای اشکالاتی از قبیل کم‌ رنگ بودن مسائل ملی، اولویت ‌داشتن دغدغه‌ های محلی و پیروزی افراد با شایستگی ‌های ناکافی است. طرح استانی شدن انتخابات مجلس که در دست بررسی توسط نمایندگان قرار دارد، درصدد رفع این مشکلات برآمده است اما این طرح با وجود مزایایی که دارد، معایبی را نیز از جمله کاهش مشارکت مردم، به حاشیه راندن شهرهای کوچک، افزایش مشکلات امنیتی و بروز تنش ‌های سیاسی و افزایش هزینه ‌های انتخابات به همراه خواهد داشت. اجرای یک نظام انتخاباتی تلفیقی (اکثریتی در حوزه‌ های تک کرسی و تناسبی در حوزه ‌های چند کرسی) می‌تواند به عنوان یک راهکار جایگزین، مشکلات طرح کنونی را مرتفع نماید.

ضرورت و اهداف پژوهش

مطالعات حوزه پارلمان به دلیل نقش مهم مجالس قانون‌ گذاری در نظام حکمرانی کشورها، از اهمیت بالایی برخوردار است. مجلس شورای اسلامی تا به امروز به دلیل وجود مشکلاتی در قانون و نظام حاکم بر انتخابات مجلس به عنوان سازوکار تعیین‌کننده ورودی‌ های این نهاد، متحمل آسیب ‌های فراوانی بوده است. با توجه به در دست بررسی بودن اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی توسط نمایندگان، بررسی مشکلات نظام انتخاباتی مجلس، امری ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد.

مشکلات نظام فعلی انتخابات مجلس شورای اسلامی

نظام فعلی انتخابات مجلس شورای اسلامی دارای مشکلات و ایراداتی است که مهم‌ترین آن‌ ها عبارتند از:

• اولویت دغدغه ‌های محلی و کمرنگی مسائل ملی: تنزل جایگاه نماینده مجلس از یک قانون‌ گذار و ناظر بر اجرای قانون به یک رسیدگی کننده به امور جزئی و محلی.
• پیروزی افرادی با شایستگی‌ های ناکافی: انتخاب افراد عامی، کم‌سواد، بی تخصص و قوم‌گرا به دلیل توجه مردم به مسائل محلی و روزمره خود.
• حذف رای بسیاری از رای ‌دهندگان و کمرنگی عدالت انتخاباتی: امکان عدم کسب هیچ کرسی در مجلس توسط حزبی که حتی درصد بالایی را در انتخابات کسب کرده است در مدل کنونی.
• امکان بروز تخلفات انتخاباتی: امکان جمع‌آوری رای از طریق تطمیع و تهدید و جابجایی رای‌ دهندگان (رای غیر بومی) در حوزه‌ های انتخابیه کوچک.
• عدم پاسخگویی نمایندگان: انتخاب یا عدم انتخاب توسط مردم در دور بعدی انتخابات تنها سازوکار کنونی تامین‌کننده مفهوم پاسخگویی در نمایندگان.
• نرخ زیاد تغییر نمایندگان: تغییر حدودا ۶۵ درصد نمایندگان در هر دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی.
• هزینه‌ بالای انتخابات: عدم وجود نهاد ناظر بر هزینه ‌های انتخاباتی، عدم شفافیت مالی تبلیغات نامزدها و انتخابات دو مرحله‌ای.

بررسی انواع نظام‌ های انتخاباتی در برخی از کشورهای دنیا

نظام‌های انتخاباتی در دنیا به سه دسته «اکثریتی»، «تناسبی» و «مختلط» تقسیم می‌شوند. در نظام اکثریتی نامزد یا فهرستی انتخاب می‌شود که بیشترین آرا را بدست آورده باشد و بسته به نوع نظام اکثریتی رای‌دهندگان می‌توانند به یک نفر، به یک فهرست و یا ترکیبی از هر دو رای دهند. برای مثال انتخابات مجلس ملی فرانسه و انگلیس از نظام اکثریتیِ تک‌نام استفاده می‌شود. در نظام تناسبی به هر حزب و گروه سیاسی حاضر در انتخابات به تناسب رایی که بدست آورده کرسی داده می‌شود، به شرط آنکه حداقل آرای لازم را کسب کرده باشند. این نظام رایج‌ترین الگو در کشورهای اروپای غربی (به‌جز فرانسه و انگلستان،) اسکاندیناوی، سویس و دیگر کشورهای دارای نظام چندحزبی است. نظام مختلط آمیخته‌ای از دو روش قبلی است که هدف از انتخاب این نظام برطرف کردن عیوب نظام‌های اکثریتی و تناسبی و بدست آوردن مزیت‌های این دو نظام است. کشورهایی همچون آلمان و ایتالیا از این نظام استفاده می‌کنند.

بررسی طرح استانی شدن انتخابات

طرح اصلاحیه قانون انتخابات که در آذر ۹۷ به تصویب مجلس رسید از سوی شورای نگهبان دارای ایرادات بسیار تلقی گردید. در این طرح هر استان حوزه انتخابیه اصلی و حوزه‌‌های تابعه فعلی به‌عنوان حوزه‌‌های انتخابیه فرعی محسوب می‌شوند. نمایندگان می‌‌توانند به صورت انفرادی یا لیستی در انتخابات شرکت کنند و لیست‌ها باید به تعداد کل کرسی‌های اصلی و فرعی استان داوطلب داشته ‌باشند. مردم نیز می‌‌توانند به یک لیست به صورت کامل رای داده یا تک تک افراد مد‌نظر خود را انتخاب نمایند.

پس از شمارش آرای مردم، کاندیداها برای حضور در رقابت استانی باید حداقل ۱۵ درصد از آرای حوزه انتخابیه فرعی را کسب کرده باشند. درصد رای کسب شده توسط «هر لیست» یا «افراد مستقل (به عنوان یک لیست)» از کل آرا، سهم آن لیست از کرسی‌ های مجلس را مشخص می‌ کند. مثلا اگر یک لیست ۵۰ درصد آرای مردم استان را کسب نمود، نیمی از کرسی‌ های نمایندگی آن حوزه را به دست می‌آورد. بدین ترتیب، داوطلبان عضو آن لیست که آرای بیشتری را در سطح استان کسب نموده‌اند، از طرف لیست مذکور به مجلس راه می ‌یابند.

این طرح دارای مزایا و معایبی است که از مزایای آن می‌توان به جایگزینی نگرش ملی به جای نگرش محلی، افزایش قدرت انتخاب و ورود افراد بیشتر شناخته شده، تناسب جمعیت و تعداد کرسی،‌ امکان مانور شوراهای اسلامی شهر و روستا اشاره کرد. از معایب این طرح نیز می‌توان کاهش مشارکت مردم در انتخابات، به حاشیه راندن شهرهای کوچک و روستاها، افزایش شکاف اجتماعی و اقتصادی، افزایش مشکلات امنیتی و بروز تنش ‌های سیاسی را ذکر نمود.

پیشنهاد الگوی «نظام انتخاباتی تلفیقی» به عنوان راهکار مطلوب

در این الگو، انتخابات در حوزه ‌های تک‌کرسی به همان صورت اکثریتی سابق باقی می ‌ماند، اما در حوزه ‌های  دو کرسی به بالا بصورت تناسبی منطقه‌ای برگزار می ‌شود. یعنی در هر حوزه چندکرسی، افراد می ‌توانند به کل داوطلبان یک لیست یا نامزدهای مستقل رای دهند. نهایتا با توجه به آرای تمام افراد لیست ‌ها و مستقلین، سهم هر لیست از حوزه انتخابیه مشخص می‌گردد و پس از آن داوطلبان به ترتیبِ بیشترین رایِ کسب شده از هر لیست، وارد مجلس می ‌شوند. در این الگو، به دلیل وجود حساسیت زیاد اجتماعی در بسیاری از حوزه ‌های کوچک تک‌کرسی (۱۶۷حوزه) پیشنهاد می‌ گردد فعلا تغییری در شیوه رای‌گیری آن‌ ها ایجاد نشود.

با شبیه‌ سازی این الگوی پیشنهادی در انتخابات دوره قبل مجلس شورای اسلامی (سال ۱۳۹۴) در حوزه انتخابیه تهران، ۱۷ کرسی به اصلاح ‌طلبان، ۱۱ کرسی به اصول‌گرایان و ۲ کرسی به کاندیداهای مستقل تعلق می گیرد. در صورتی که در این انتخابات، تمامی ۳۰ کرسی این حوزه انتخابیه به اصلاح‌طلبان تعلق گرفت. همچنین برای شهر مشهد نیز به جای ۵ کرسی برای اصولگرایان، ۲ کرسی به اصولگرایان، ۲ کرسی به اصلاح ‌طلبان و ۱ کرسی به کاندیداهای مستقل تعلق می‌ گیرد.

جمع‌بندی

طرح اصلاح قانون انتخابات مجلس پس از سال‌ها در مرداد سال ۱۳۹۷ به تصویب مجلس رسید، اما به علت اشکالات موجود، از سوی شورای نگهبان به عنوان طرحی «دارای ایرادات بسیار» اعلام شد. برای رفع ایرادات این طرح الگویی تحت عنوان نظام انتخاباتی تلفیقی قابل پیشنهاد است. در این الگو، برای حوزه‌‌های دارای بیش از یک کرسی «روش تناسبی منطقه‌ای»، و برای حوزه ‌های تک‌کرسی «روش اکثریتی کنونی» پیشنهاد می‌‌شود. روش تناسبی منطقه‌ای موجب انتخاب نمایندگان شایسته‌تر در حوزه‌ های پر جمعیت‌تر، و روش اکثریتی موجب برانگیخته ‌نشدن حساسیت‌‌های اجتماعی در حوزه‌های کم‌جمعیت‌تر می‌گردد.

این مطالعه توسط اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری محمد امین فخیمی جمیل و مهدی زینالو در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.

محصول مرتبط: