سیاست های ایران در بخش انرژی اقلیم کردستان عراق
بررسی وضعیت موجود تولید و صادرات انرژی در اقلیم کردستان و ارائه سیاست های پیشنهادی برای افزایش همکاری با ایران در بخش انرژی
تنش های سیاسی میان ایران و اقلیم کردستان از سال ۲۰۰۷ آغاز گردید و با همه پرسی سپتامبر ۲۰۱۷ به اوج خود رسید. در پی این تنش‌ها، تعاملات بخش انرژی به شدت کاهش یافت. به طوری که عمده تولیدات نفت خام اقلیم به ترکیه صادر می‌شود و سهم ایران از این صادرات یک دهم ترکیه است. سیاست های فعلی ایران صادرات فرآورده از طریق تانکر و واردات مازوت و نفتا است. با این حال، میزان سوآپ فرآورده اقلیم در سال ۲۰۱۶ به صفر رسیده است. از طرفی دیگر، گسترش ظرفیت تولید برق منجر به کاهش وابستگی اقلیم به برق ایران شده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
از سال ۲۰۰۷، اقلیم کردستان با دولت ایران در زمینه بستن قراردادها با شرکت های نفتی بین‌المللی و فروش نفت‌خام، درگیر تنش های سیاسی شده است. این تنش‌ها در سپتامبر ۲۰۱۷، با برگزاری همه پرسی جدایی اقلیم، به اوج خود رسید. از طرف دیگر، اقلیم کردستان با دارا بودن ۴۵ میلیارد بشکه ذخایر نفت خام، یکی از مهم ترین بازیگران منطقه ای به شمار می آید. عمده تولیدات نفت خام اقلیم از طریق ترکیه صادر می شود و ایران در این داد و ستد انرژی سهم ناچیزی دارد. بر این اساس، بخش انرژی، مهم ترین بخشی است که ایران می تواند در آن تعاملات سازنده با اقلیم داشته باشد. لذا در این گزارش، شرح کوتاهی از وضعیت تولید و صادرات نفت خام اقلیم، تولید فرآورده های نفتی و میزان ظرفیت تولید برق اقلیم ارائه شده است. سپس با توجه به وضعیت بخش انرژی اقلیم، زمینه هایی که ایران می تواند با اقلیم همکاری داشته باشد، پیشنهاد می گردد.
تولید و صادرات نفت خام اقلیم کردستان
در اقلیم کردستان عراق، روزانه حدود ۶۰۰ هزار بشکه نفت خام تولید می‌شود. عمده تولیدات نفت خام اقلیم توسط شرکت های نفتی بین المللی صورت می گیرد. از میزان تولیدات مذکور، حدود ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام در روز از طریق خط لوله کرکوک-جیحان، به ترکیه صادر می شود و در آنجا اقلیم، نفت خام را با تخفیفی در حدود ۱۰ دلار به ازای هر بشکه به مشتریان می فروشد. میزان مصرف داخلی و صادرات نفت خام اقلیم به شرح زیر است.
میزان مصرف داخلی نفت خام
مصرف داخلی نفت خام و فرآورده های نفتی در اقلیم کردستان به سه دسته تقسیم می‌شود. دسته اول پالایشگاه های دولتی است. فرآورده های تولیدی توسط این پالایشگاه ها شامل نفتا، گازوئیل، نفت سفید، دیزل، مازوت، ال‌پی‌جی و سوخت جت است. بر اساس آمار، پالایشگاه های دولتی میزان زیادی مازوت تولید می کنند که این موضوع نشان دهنده نامناسب بودن طراحی پالایشگاه های مذکور نسبت به نفت خام مصرفی است.
فرآورده‌های مورد نیاز اقلیم، ابتدا از پالایشگاه های دولتی تأمین شده و میزان کمبود از طریق پالایشگاه های خصوصی یا سوآپ فرآورده جبران می شود. با این حال، میزان تولید پالایشگاه های خصوصی و نیز سوآپ فرآورده، در سال ۲۰۱۶ به صفر رسیده است.
صادرات نفت خام
صادرات نفت خام به ترکیه از سال ۲۰۱۳ آغاز شد و هم اکنون به حدود ۵۰۰،۰۰۰ بشکه در روز رسیده است. در مقابل، ایران حدود ۵۰،۰۰۰ بشکه در روز مازوت و نفتا از اقلیم وارد می کند. نفتا در پتروشیمی کاربرد دارد که به دلیل نبود زیرساخت کافی پتروشیمی در اقلیم، به ایران صادر می شود.
تولید برق در اقلیم کردستان
در اقلیم کردستان با طرحی مبنی بر استفاده از گاز فلر در تولید برق، گاز مذکور ابتدا در پالایشگاه گازی تصفیه شده و سپس در نیروگاه جهت تولید برق سوزانده می شود. در نتیجه ظرفیت تولید برق از حدود ۵۰۰ مگاوات در سال ۲۰۰۷ به حدود ۴۰۰۰ مگاوات در سال ۲۰۱۵ رسیده است. همچنین در سوخت نیروگاه ها گاز طبیعی به طور کامل جایگزین دیزل شده است. در حال حاضر، اقلیم دارای دو نیروگاه برق، یکی در نزدیکی اربیل و دیگری در نزدیکی چمچمال است. گاز این دو نیروگاه از طریق خط لوله از میدان خورمور تأمین می شود.
سیاست های پیشنهادی
در حال حاضر، صادرات فرآورده از طریق تانکر و واردات مازوت و نفتا، تنها سیاست های تعامل ایران با اقلیم در بخش انرژی است. بر اساس بررسی وضعیت تولید و صادرات نفت اقلیم، سیاست های زیر پیشنهاد می‌شوند. البته باید توجه داشت که اجرای این سیاست ها نیاز به امکانسنجی دقیق اقتصادی و سیاسی دارند.
- احداث خط لوله جهت متصل کردن اقلیم کردستان به خلیج فارس: سیاست وزارت منابع طبیعی کردستان افزایش تولید تا یک میلیون بشکه در روز است که عمده تولیدات صادر می شود. بنابراین، اقلیم به توسعه صادرات خود و پیدا کردن مشتریان جدید نیاز دارد. این خط لوله می تواند اقلیم را به مصرف کنندگان بزرگ آسیایی، نظیر هند و چین، متصل کند. همچنین این خط لوله می تواند باعث کاهش وابستگی اقلیم به ترکیه و درنتیجه، افزایش قدرت چانه زنی اقلیم در مقابل ترکیه شود. از طرفی دیگر، احداث خط لوله می تواند باعث ایجاد اشتغال در نوار مرزی ایران و عراق و کاهش فقر شود.
- سوآپ نفت خام در خلیج فارس از طریق احداث خط لوله از اقلیم به پالایشگاه های کرمانشاه و اراک: این سیاست، یک روش دیگر در متصل کردن اقلیم به بازار در حال رشد آسیایی محسوب می شود. از طرفی دیگر، نفت خام اقلیم از نوع سبک بوده و ساختار پالایشگاه های مذکور با این نوع نفت هم خوانی دارد.
- ارائه خدمات فنی و مهندسی در زمینه نیروگاهی: اقلیم کردستان دارای برنامه های بلندمدتی مبنی بر گسترش ظرفیت تولید برق است. در نتیجه، تأمین برخی قطعات نیروگاهی نظیر توربین توسط ایران می‌تواند دارای منافع اقتصادی برای کشور باشد.
- ارائه خدمات فنی و مهندسی در زمینه پتروشیمی: صنعت پتروشیمی در اقلیم بسیار ضعیف عمل می‌کند، ولی وزارت منابع طبیعی اقلیم به دنبال گسترش این صنعت در آینده ای نزدیک است. از طرفی با توجه به تجربه چندین ساله ایران در زمینه پتروشیمی، این سیاست می تواند بستر مناسبی را برای همکاری بر روی دو دولت باز کند.
جمع بندی
اقلیم کردستان، از یک سو به دلیل داشتن منابع عظیم هیدروکربنی و از سوی دیگر، به دلیل داشتن اشتراکات فرهنگی و تاریخی با ایران، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تعاملات ایران با اقلیم کردستان در بخش انرژی بسیار پایین است. با بررسی وضعیت تولید و صادرات نفت‌خام و نیز تولید برق در اقلیم کردستان عراق، سیاست هایی جهت گسترش همکاری ها در بخش انرژی پیشنهاد می شود. این سیاست ها شامل احداث خط لوله جهت متصل کردن اقلیم کردستان به خلیج‌فارس، سوآپ نفت خام در خلیج‌فارس از طریق احداث خط لوله از اقلیم به پالایشگاه های کرمانشاه و اراک، ارائه خدمات فنی و مهندسی در زمینه نیروگاهی و پتروشیمی است.
این مطالعه توسط اندیشکده حکمرانی انرژی و منابع ایران با همکاری حسین رنجگری، در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.
