طراحی نظام طبقهبندی موضوعات عدالت
طراحی نظام موضوعات حوزه عدالت با استفاده از دو رویکرد قیاسی و استقرایی
نظام موضوعات عدالت، مجموعه مفاهیم و موضوعات مرتبط با عدالت است که به صورت جامع و مانع احصا و با نظمی خاص طبقهبندی شدهاند. طراحی نظام موضوعات عدالت، در کنار طراحی نظام مسائل عدالت و تدوین نقشه پژوهشی عدالت، مسیر دستیابی به نظریه جامع عدالت را هموار میسازد. بر مبنای نظریه عدالت، فعالیت های علمی و اجرایی مرتبط با عدالت قابل شناسایی و اولویت بندی هستند. برای طراحی نظام موضوعات عدالت از دو رویکرد قیاسی و استقرایی استفاده میشود. در رویکرد قیاسی موضوعات ممکن، و در رویکرد استقرایی موضوعات موجود، شناسایی و طبقه بندی میشوند.
ضرورت و اهداف پژوهش
اقامه عدل در هر جامعه ای ضروری است و پیش نیاز آن تدوین «نظریه عدالت» است. تدوین این نظریه در چهار گام ذیل امکان پذیر است: در گام اول، نظام موضوعات عدالت شناسایی و تدوین میشود. در این مرحله گستره موضوعی مفهوم عدالت به صورت جامع نشان داده میشود. در گام دوم، با توجه به مسائل روز علمی و عملی جامعه بر محور عدالت، نظام مسائل عدالت استخراج و طراحی میگردد. در گام سوم، بر اساس اولویت سنجی معرفتی و تقدم رتبی و علّی مسائل، نقشه پژوهشی عدالت استخراج و نگاشت میشود. نهایتا در گام چهارم، با حرکت در مسیر نقشه پژوهشی و با پر کردن خلاهای معرفتی موجود، نظریه جامع عدالت جمهوری اسلامی ایران تدوین میگردد. هدف این پژوهش، برداشتن گام اول، یعنی طراحی نظام طبقه بندی موضوعات عدالت است.
نظام موضوعات عدالت چیست؟
نظام موضوعات عدالت، مجموعه ای از مفاهیم و موضوعاتی است که به صورت جامع و مانع احصا شده اند و علاوه بر القاء یک تصویر ذهنی از گستره مباحث عدالت، چینش مفاهیم را به نظمی خاص رهنمون می سازد.
رویکرد قیاسی در طبقه بندی ادبیات عدالت (موضوعات «ممکن»)
در رویکرد قیاسی با استفاده از یک نظریه پایهای، موضوعات عدالت به صورت جامع استخراج میشود. نظریه پایهای مورد استفاده در این پژوهش، استفاده از سه سوال ریشهای «چیستی»، «چرایی» و «چگونگی» است. سوال از چیستی عدالت، سوال از عدالت به ما هو عدالت در مقام توضیح مفهومی است. مثلا بررسی مفهوم عدالت در قالب تعاریف، نظریهها و گونه شناسی های عدالت، اقسام، ابعاد مفهومی، معیارها و عدالت های موصوف. سوال از چرایی عدالت، سوال از غایت و مطلوب ما در عدالت است. اینکه چرا باید به سمت آن مطلوب رفت و چرا باید به آن ملتزم بود. سوال از چگونگی عدالت نیز به این پرسش ناظر است که عدالت چگونه اقامه شده و چگونه باید اقامه شود؟ با تلفیق این سوالات، میتوان به نظام طبقهبندی قیاسی در موضوعات عدالت دستیافت.
طبقه بندی قیاسی با کمک طبقهبندی استقرایی قابل تکمیل است. رویکرد قیاسی، دسته بندی اولیه طبقات نظام موضوعی را میسازد و در ادامه، رویکرد استقرایی طبقه بندی اولیه را تکمیل میکند.
رویکرد استقرایی طبقه بندی ادبیات عدالت (موضوعات «موجود»)
استفاده از رویکرد استقرایی به معنای جمع آوری منابع موجود حوزه عدالت و طبقه بندی موضوعات آن ها است. این کار تکمیل کننده رویکرد قیاسی در طبقه بندی نظام موضوعات عدالت است و بر این اساس ممکن است طبقات یا خانه های جدیدی ایجاد شود. بنابراین نوعی رفت و برگشت بین رویکرد قیاسی و استقرایی وجود دارد.
در رویکرد استقرایی ابتدا کلید واژه های مرتبط با موضوع عدالت احصا شده و در مرحله بعد، بانک های اطلاعاتی فارسی و انگلیسی زبان انتخاب میشوند. بر اساس کلید واژه های انتخابشده، منابع تحقیقی و پژوهشی در بانک های اطلاعاتی جستجو میشوند و جایگاه خود را در طبقات بهدستآمده پیدا میکنند. با این رویکرد، طبقات بهدستآمده از رویکرد قیاسی مورد جرح و اصلاح قرار میگیرد.
نظام پیشنهادی طبقه بندی موضوعات عدالت
در نتیجه استفاده از دو رویکرد قیاسی و استقرائی، نظام طبقه بندی موضوعات عدالت به دست می آید. چارچوب کلی و عناوین اصلی و فرعی مهم تر در طبقه بندی موضوعات عدالت در ذیل آمده است. موارد داخل پرانتزها، دسته های داخلی هر مورد هستند که جهت عدم تطویل مطلب به این صورت نشان داده شده اند.
-
چیستی عدالت
۱.۱ مفهوم عدالت
۱.۱.۱ اقسام عدالت (تکوینی و تشریعی، پیشینی و فرآیندی و پسینی، ثبوتی و اثباتی، ثابت و متغیر، صوری و محتوایی، فردی و اجتماعی، سایر)
۱.۱.۲ ابعاد فلسفی عدالت (هستی شناسی مساله عدالت، انسان شناسی مساله عدالت، معرفت شناسی مساله عدالت، سایر)
۱.۱.۳ نظریات مبنای عدالت (نظریه حقانیت ذاتی، احساس گرایی، نظریه اشاعره، نظریه بنای عقلایی، طبیعت گرایی، پوزیتیویسم اخلاقی، تاریخ گرایی، عمل گرایی، کثرت گرایی اخلاقی، قراردادگرایی، سایر)
۱.۱.۴ تعاریف و نظریه ها (نظریه های مفهوم محور، نظریه های شخصیت محور، گونه شناسی و دسته بندی های تعاریف)
۱.۱.۵ عدالت های موصوف (عدالت سیاسی، عدالت فرهنگی، عدالت آموزشی – تربیتی، عدالت اقتصادی – مالی، عدالت جنسیتی، عدالت حقوقی – قضایی، عدالت سازمانی و شرکتی، عدالت خانوادگی، عدالت بین نسلی، سایر)
۱.۲ رابطه عدالت با سایر مفاهیم (دموکراسی، قسط، حقوق، ولایت و طاغوت، مالکیت، تبعیض و …)
۱.۳ رابطه عدالت با سایر علوم (فقه، فلسفه، اخلاق، سایر)
-
چرایی عدالت
۲.۱ غایت شناسی و تصویر مطلوب
۲.۲ آثار و تبعات بی عدالتی
۲.۳ ارزش شناسی (چرایی و معقولیت عدالت، وجه التزام به عدالت، مطلق یا مشروط بودن فضلیت عدالت، غایت گرایی، وظیفه گرایی، فضلیت گرایی، سایر)
-
چگونگی اقامه عدالت
۳.۱ تجارب در اقامه عدالت
۳.۲ شناخت وضع موجود (شاخص ها، ظرفیت سنجی و آمادگی سنجی برای تغییر)
۳.۳ تجویزها و بایدها در اقامه عدالت
۳.۳.۱ عرصه های عدالت (عدالت بخش کشاورزی، عدالت بخش خدمات، عدالت بخش صنعت، عدالت بخش تعاونی، عدالت بخش پولی و بانکی، عدالت بخش انرژی، عدالت بخش مسکن، عدالت در بخش سلامت بهداشتی- غذایی، عدالت محیط زیستی، عدالت بخش بازرگانی و خارجی، عدالت در حوزه فناوری، عدالت تقنینی، سایر)
۳.۳.۲ الزامات (حقوقی- اساسی، فرهنگی و اجتماعی، علمی، آماری، اقتصادی و مالی، ترتیبات نهادی و تنظیمی، منابع انسانی، سایر)
۳.۳.۲ نهادها (نهادهای اقامه عدل، نهادهای نظارت و مطالبه، نهادهای رصد و پایش، نهادهای عدالت پژوه، سایر)
۳.۳.۴ خط مشی ها
-
مدیریت فضای عدالت پژوهی
۴.۱ بررسی برنامه های آموزشی و تربیت سرمایه انسانی مورد نیاز در حوزه عدالت
۴.۲ بررسی برنامه های پژوهشی مربوط به مساله عدالت و حل مسائل و معضلات معرفتی آن
۴.۳ رصد و پایش مستندات اجرایی و تقنینی در باب عدالت
۴.۴ مستندسازی، گفتمان سازی، جریان سازی، نهادسازی
جمعبندی
برای تدوین نظریه عمومی و جامع عدالت در جمهوری اسلامی، وجود نظام طبقهبندی موضوعات، نظام طبقه بندی مسائل، نقشه پژوهشی و سیاست های مستخرج از بیانات رهبران نظام اسلامی لازم و ضروری است. در این مطالعه به عنوان اولین گام در این مسیر، نظام طبقهبندی موضوعات حوزه عدالت طراحی گردید.
این پژوهش در مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) با همکاری سید علیرضا سجادیه و محمد صادق تراب زاده جهرمی در سال ۱۳۹۵ به سفارش مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت انجام شده است.
محصول مرتبط: