شبکه مفاهیم پیشرفت از منظر امامین انقلاب اسلامی

تغییر شیوه حکمرانی برای اداره جامعه مبتنی بر نگاه برآمده از انقلاب اسلامی جزو محورهای اصلی اقدامات امامین انقلاب اسلامی در نظر گرفته می شود؛ در این بین تمرکز بر مفهوم «پیشرفت» و توابع آن ازجمله نوآوری های امامین انقلاب اسلامی می باشد. «پیشرفت» کلیدواژه ای است که در مقابل «توسعه» قرار می گیرد. کلمه توسعه بار ارزشی و معنایی خاص خودش را دارد و با التزاماتی همراه است که انقلاب اسلامی با آن موافق نیست. مفهوم مورد نظر امامین انقلاب اسلامی «پیشرفت» است؛ چرا که معنی و مفهوم آن کاملا مشخص و همراه با اهداف انقلاب اسلامی است.

ضرورت و اهداف پژوهش

انقلاب اسلامی ایران در گام اول خود توانسته است تا با برهم زدن نظم رایج جهانی به محوریت بلوک شرق و غرب، خود را به عنوان بازیگر سوم معرفی نموده و پس از مدتی دوگانه «اسلام و استکبار» را ایجاد نماید و بر اساس این دوگانگی برکات هفت گانه ای را به ارمغان بیاورد. امروز که انقلاب اسلامی در حال عبور از ۴۰ سالگی خود قرار گرفته است پای به گام دوم نهاده و مسیر خود را به سمت «خودسازی جامعه پردازی و تمدن سازی» ادامه می دهد. در طی این سال ها امامین انقلاب اسلامی با اصالت بخشی به نقش آفرینی حداکثری مردم در امر اداره جامعه مبتنی بر بستر حکمرانی اسلامی، سبک جدیدی از حکمرانی را مبتنی بر مبانی توحیدی عرضه کرده اند. در این سبک جدید، رهبر معظم انقلاب حضرت امام خامنه ای (مدظله…)  به تاثی از امام خمینی (ره)، اداره جامعه را بر مدار کلیدواژه پیشرفت طراحی و راهبری نموده اند. چراکه مفهوم پیشرفت و توسعه با یکدیگر تفاوت های بسیاری دارند.

پیرامون مفهوم پیشرفت و توابع آن در یک دهه اخیر مطالعات خوب و زیادی انجام شده است، اما آنچه مورد غفلت واقع شده و یا کمتر به آن پرداخته شده است، بررسی این مفهوم در بیانات و ادبیات منتسب به امامین انقلاب اسلامی می باشد که در این پژوهش و نوشتار حاضر تلاش شده است تا با روشی علمی به مطالعه سخنان امامین پرداخته شود و شبکه مفاهیم «پیشرفت» استخراج شود.

روش‌شناسی پژوهش

نوع مطالعه در این پژوهش از نوع کیفی – تحلیل مضمون – می باشد و از قاعده «محکمات – متشبهات» برای افزایش دقت و صحت دسته بندی ها استفاده شده است. پس از مطالعه متون اصلی مرتبط با حوزه «پیشرفت» ابتدا کدگذاری اولیه گزاره های استخراج شده صورت پذیرفت و سپس به کدگذاری ثانویه گزاره ها پرداخته شد و درنهایت با جمع بندی کدگذاری اولیه و ثانویه گزاره های استخراج شده، شبکه مضامین و مفاهیم طراحی شد. در این پژوهش از نرم افزار رایانه ای Excel2019 برای سازماندهی و بازیابی داده ها جهت ترسیم نمودارها و تهیه جداول استفاده شد.

تدوین شبکه مفاهیم پیشرفت از منظر امامین انقلاب اسلامی

با بررسی بیانات امامین انقلاب اسلامی درنهایت مفاهیم ۱۱ گانه اصلی پیشرفت بر اساس عنوان های زیر استخراج و نهایی شد:

1. مبنای پیشرفت: طبق بیانات امام خامنه ای (مدظله…) مبنای پیشرفت عبارت است از: اسلام و مکتب امام (ره) که ریشه انقلاب اسلامی است. مطابق بیانات امان خمینی (ره)، ملت ایران با داشتن مکتبی مترقی چون اسلام، دلیلی ندارد که برای پیشرفت و تعالی خود از الگوهای غربی و یا کشورهای کمونیست تقلید کند؛
2. اصول پیشرفت: مولفه های غیر قابل تغییر، هویت بخش و جهت دهنده که موجبات تحقق پیشرفت بر اساس «مبنا» را فراهم می آورد. بر اساس این تعریف اصول پیشرفت شامل ۵ مورد «عبودیت»، «عزت»، «استقلال و آزادی»، «مقاومت» و «عدالت» است؛
3. تعریف پیشرفت و تفاوت آن با توسعه: پیشرفت یعنی حرکت رو به تعالی؛ چیزی غیر از توسعه که دارای معنی و ارزش های مشخص در جهان امروزی است؛
4. عامل پیشرفت: مولفه ای که در صورت عدم وجود، هیچ پیشرفتی حاصل نخواهد شد. اصلی ترین عامل پیشرفت «مردم» نامیده می شوند و سایر عوامل مانند «خودباوری، امید، ریسک پذیری و»… ویژگی های مرتبط با مردم هستند که باید مردم یک جامعه نسبت به آن ها حساس بوده و این ویژگی ها را در خود ایجاد و تقویت نمایند؛
5. عرصه های پیشرفت: عرصه های پیشرفت، محل نقش آفرینی عامل، تحقق و تجلی پیشرفت است. «عامل پیشرفت» نیازمند کنش در محیط هایی واقعی است و این محیط ها در واقعیت فعلی نیز وجود دارند که نیازمند دسته بندی و عینی سازی برای عامل هستند. بر اساس بیانات رهبر معظم انقلاب می توان برای پیشرفت ۴ عرصه «فکر»، «علم»، «زندگی» و «معنویت و اخلاق» را در نظر گرفت؛
6. منابع و ظرفیت های پیشرفت: می توان این مفهوم را به دو دسته کلی و اساسی «منابع انسانی و منابع مادی و طبیعی» تقسیم بندی نمود. بنابر بیانات امام خامنه ای (مدظله…) «امروز جوان های ما و متخصصین ما و دانشمندان در هر رشته ای که وارد می شوند، می توانند کارهای بزرگ انجام دهند؛ لذا امروز در کشور آن چیزهای که برای یک پیشرفت وسیع در زمینه ارتباطات، در زمینه مواصلات، در زمینه تحقیقات علمی، در زمینه ساخت و سازها مورد نیاز است، بحمدالله آماده است»؛
7. موانع پیشرفت: بر اساس بیانات امامین انقلاب اسلامی می توان این مفهوم را به دو دسته کلی و اساسی «موانع درونی و موانع بیرونی» تقسیم بندی نمود. بر اساس تحلیل محتوای صورت گرفته موانع درونی پیشرفت سهم بیشتری را به خود اختصاص داده و در این بین مولفه هایی همچون «تقلید، عافیت طلبی، اسراف، بی هویتی، ناامیدی، عدم انجام وظیفه، غفلت و تفرقه» بیشتر خودنمایی می کنند. موانع بیرونی پیشرفت نسبت به موانع درونی پیشرفت حجم کمتری از بیانات را به خود اختصاص داده اند و این خود نشان دهنده این است که پیشرفت امری درون زا است و نباید برای تحقق آن نسبت به بیرون از کشور چشم امید داشت. اصلی ترین مولفه های احصا شده عبارتند از؛ «انحصار علمی، تفرقه افکنی دشمن، تبلیغات منفی و تضعیف روحیه جوانان»؛
8. شرایط پیشرفت: می توان این مفهوم را به دو دسته کلی و اساسی شرایط کافی و شرایط لازم تقسیم بندی و تعریف نمود. شرایط لازم پیشرفت به معنای آنچه شروع حرکت به سمت پیشرفت مستلزم وجود و رعایت آن است، مثل؛ امنیت و خرد (عقلانیت). شرایط کافی نیز آنچه در طی حرکت به سمت پیشرفت لازم است رعایت شود، مثل شتاب، اعتماد، وحدت و… می باشد. بر اساس مطالعات صورت گرفته روی بیانات امامین انقلاب اسلامی، اصلی ترین شرایط کافی عبارتند از: استمرار، ایستادگی، قانون گرایی، شتاب، صبر، وحدت، درونگرایی و تقوای جمعی؛
9. نقشه پیشرفت: نقشه پیشرفت، بیان کننده وضعیت موجود (عامل، عرصه ها و شرایط) در محیطی مشخص (واقعی) و نحوه حرکت به سمت وضعیت مطلوب بر اساس مبنا و اصول است. بر اساس تعریف مذکور باید برای طراحی نقشه پیشرفت ابتدا وضعیت «عامل؛ یعنی مردم» یک منطقه، وضعیت عرصه های ۴ گانه پیشرفت و شرایط پیشرفت را سنجیده شود تا بر اساس مبنا و اصول وضعیت مطلوب یک منطقه طراحی شود. نقشه پیشرفت هر نقطه جغرافیایی بایستی بر اساس مختصات و ویژگی ها و ظرفیت های همان نقطه مورد طراحی قرار بگیرد و نقشه های پیشرفت نباید ناقض و نافی اصول ۵ گانه پیشرفت باشند، بلکه باید موجبات تحقق و بروز این اصول را فراهم نمایند؛

• شاخص های پیشرفت: مصداق عینی و قابل رویت از یک هدف مشخص را شاخص می گویند، به گونه ای که تحقق هر شاخص به معنای تحقق یک هدف یا بخشی از یک هدف می باشد. بر اساس این دو بیان می توان دو شاخص مهم را برای عرصه علم در نظر گرفت؛ «استقلال علمی» و «کارآمدی علمی»؛
• هدف پیشرفت: بر اساس بیانات امامین انقلاب اسلامی و با توجه تحلیل محتوای صورت گرفته و بر اساس دو بیان اصلی رهبر معظم انقلاب پیرامون «هدف پیشرفت» می توان این مفهوم را اینگونه تعریف نمود: «هدف از پیشرفت؛ رشد و تعالی انسان و بشریت است.»

دستاوردهای فرابخشی شبکه مفاهیم پیشرفت

بر اساس تحلیل های صورت گرفته بر روی شبکه مفاهیم ۱۱ گانه پیشرفت، دستاوردهای ۳ گانه فرابخشی را می توان به این ترتیب بیان نمود:

تبیین «شاکله پیشرفت»

یکی از دستاوردهای فرابخشی پژوهش حاضر تدوین نحوه ارتباط شبکه مفاهیم ۱۱ گانه پیشرفت از منظر امامین انقلاب اسلامی می باشد که به آن «شاکله پیشرفت» گفته می شود.

تعریف و تبیین «کنشگران مردمی پیشرفت»

یکی دیگر از دستاوردهای فرابخشی پژوهش حاضر را می توان، تعریف و دسته بندی کنشگران مردمی در سطوح چهارگانه بیان نمود. می توان بیان نمود که اگر «مردم» به عنوان مهم ترین و اصلی ترین عامل پیشرفت در نظر گرفته شوند کنشگران مردمی در سطوحی چهارگانه بین حاکمیت و مردم قابلیت جانمایی خواهند داشت که این سطوح چهارگانه عبارتند از:

1. هسته های عمومی: اگر گروهی در زمینه های مختلف و عمومی فعالیت هایی را انجام دهد، اما دارای حوزه و عرصه مشخصی به صورت تخصصی نباشد، این گروه را «هسته عمومی» می نامند؛
2. هسته های تخصصی: اگر گروهی حداقل در یک عرصه تخصصی از عرصه های ۴ گانه فعالیت مشخص و معینی را به ‌صورت تخصصی و مستمر داشته باشد، می توان آن را هسته تخصصی نامید؛
3. هسته های پیشرفت: اگر گروهی علاوه بر آنکه دارای ویژگی های عمومی هسته و عرصه تخصصی است، توانسته باشد به سمت مردم حرکت کرده و در عرصه تخصصی خود، کارها و فعالیت ها را توسط مردم طراحی و اجرا کند وارد ساحت «هسته های پیشرفت» شده است؛
4. حلقه های میانی: اگر گروهی علاوه بر آنچه تا به اینجا بیان شد بتواند برای حل مسائل مردم، اتصال به حاکمیت را برقرار کرده باشد و از توان و ظرفیت حاکمیت برای حل مسئله های مردم یک منطقه استفاده نماید آنگاه وارد ساخت حلقه های میانی شده است.

طراحی ادامه مسیر پژوهش برای تدوین اسناد سه گانه «نشا، الگوی ارزیابی و الگوی نقشه پیشرفت»

دستاورد فرابخشی سوم در این پژوهش را می توان به عنوان نقش های اولیه برای تدوین اسناد سه گانه به شرح زیر در نظر گرفت:

• سند نشا حلقه های میانی: براساس شبکه مفاهیم استخراج شده و دستاوردهای فرابخشی، طراحی ادامه مسیر «سند نشا» توسط تیم «ارزیابی،آموزش و تعالی» موسسه «همپا» صورت خواهد گرفت؛
• الگوی کشف، ارزیابی و تعالی حلقه های میانی: بر اساس شبکه مفاهیم استخراج شده و دستاوردهای فرابخشی و سند «نشا» که تولید خواهد شد، تدوین الگوی کشف ارزیابی و تعالی حلقه های میانی صورت خواهد گرفت؛
• الگوی فناوری تدوین نقشه های پیشرفت منطقه ای: بر اساس شبکه مفاهیم استخراج شده و دستاوردهای فرابخشی، ادامه مسیر برای استخراج الگو و فناوری تدوین «نقشه های پیشرفت منطقه ای» توسط تیم «طراحی و راهبری نقشه های پیشرفت» موسسه همپا صورت خواهد گرفت.

جمع‌بندی

پژوهش حاضر با مسئله «مطالعه، دسته بندی و تحلیل بیانات امامین انقلاب اسلامی پیرامون مفهوم پیشرفت و تدوین شبکه مفاهیم آن» طراحی و اجرا شده است. بر اساس بیانات امامین انقلاب اسلامی و بررسی های صورت گرفته در پژوهش حاضر، شبکه مفاهیم ۱۱ گانه پیشرفت استخراج شد. همچنین بر اساس تحلیل های صورت گرفته بر روی شبکه مفاهیم ۱۱ گانه پیشرفت، دستاوردهای ۳ گانه فرابخشی با عنوان های «شاکله پیشرفت»، تعریف و تبیین «کنشگران مردمی پیشرفت» و طراحی ادامه مسیر پژوهش برای تدوین اسناد سه گانه «نشا، الگوی ارزیابی و الگوی نقشه پیشرفت» حاصل شد.

این مطالعه در اندیشکده همپا با همکاری محمد علیان، میثم خلیلی نجف آبادی و اویس میراسماعیلی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.