ارزیابی خدمات تامین اجتماعی در ایران

از کار افتادگی به معنی تقلیل درآمد به سبب کاهش قدرت فیزیکی ناشی از حادثه یا بیماری است و به دو دسته ازکار افتادگی کلی و ازکار افتادگی جزئی تقسیم می ­شود. بیمه ازکار افتادگی، یکی از تعهدات بلندمدت سازمان تامین اجتماعی، با هدف حمایت­ های مالی و پوشش هزینه­ ها و ارائه رایگان خدمات درمانی است. این بیمه با حمایت های مالی از افراد ازکار افتاده تا حدود زیادی دستمزد ازدست رفته افراد بیمه شده را جبران کرده و از مشکلات ایشان می کاهد. با ارزیابی وضعیت فعلی بیمه ازکارافتادگی و شناسایی بهترین ساختار ارائه خدمات تامین اجتماعی کشورها، می ­توان میزان اثربخشی آن را ارزیابی کرد. بدین ترتیب با سیاستگذاری ها و به کارگیری روش­ های مناسب می­ توان زیان­ های اقتصادی را کم و در منابع سازمان تامین اجتماعی صرفه­ جویی کرد.

کلیدواژه: تامین اجتماعی، از کارافتادگی، بیمه ازکارافتادگی، ازکار افتادگی کلی، ازکار افتادگی جزئی.

ضرورت و اهداف پژوهش

سازمان تامین اجتماعی متولی اصلی بیمه و خدمات اجتماعی است و منابع زیادی (مالی، انسانی و …) در این راه صرف می کند. طرح­ های بیمه ­ای تامین اجتماعی ذینفعان بسیاری دارد، همچنین بلندمدت و بسیار هزینه­ بر است؛ بنابراین ضروری است این سازمان برنامه­ ها، طرح ­ها و خدمات خویش را ارزیابی کند تا از میزان تاثیرگذاری این برنامه­ ها در تحقق اهداف سازمانی و انتظارات ذینفعان آگاه شود. در این میان یکی از خدمات سازمان تامین اجتماعی، بیمه ازکار افتادگی است. امروزه باور سیاستگذاران و برنامه ریزان حوزه تامین اجتماعی و علی الخصوص مقوله ازکارافتادگی این است که آماده سازی و آموزش و آگاهی دادن به افرادی که در سنین اشتغال فعال هستند، برای مواجه شدن با ازکار افتادگی احتمالی، موجب کاهش نرخ از کار افتادگی در جامعه می شود. لذا افراد از کیفیت زندگی شغلی و عمومی بیشتری برخوردار می شوند. درنهایت نیز موفقیت برنامه ریزی طولانی مدت را برای سازمان در حوزه بیمه ازکار افتادگی تضمین کرده و به حفظ منابع مالی سازمان کمک شایانی می کند. هدف این پژوهش ارزیابی وضعیت فعلی بیمه از کار افتادگی در ایران و شناسایی بهترین ساختار ارائه خدمات تامین اجتماعی در این بیمه، با توجه به تجربیات کشورهای منتخب است که از بطن یک مطالعه تطبیقی و جامع به دست آمده است.

بررسی بیمه بیکاری در سایر کشورها

تامین اجتماعی در هر کشور معمولا به ۵ شاخه کلی بازنشستگی، ازکارافتادگی و بازماندگی، بیماری و زایمان، حوادث حین کار، بیکاری و کمک هزینه های خانوادگی تقسیم می­ شود. به طور کلی سه نظام بیمه اجتماعی (نظام بیمه­ ای مرتبط با اشتغال، نظام­ های بیمه­ ای فراگیر، نظام­ های بیمه­ ای مبتنی بر آزمون وسع) و سه برنامه بیمه ­ای (برنامه­ های ارائه شده به وسیله ارائه دهندگان خدمات مالی، صندوق­ های آینده ­نگر، نظام کارفرما-مسئول) وجود دارد. در این مطالعه، بیمه از کار افتادگی ۵۰ کشور جهان به همراه ایران بررسی شده است. بررسی ها نشان می دهد در اکثر کشورها، به طور معمول افرادی ازکار افتاده کلی قلمداد می ­شوند که حداقل دو سوم از ظرفیت و توان کاری خویش را برای همیشه از دست داده باشند. در بیمه از کار افتادگی ناشی از کار، مزایا معمولا به دو صورت از کار افتادگی موقت و دائمی ارائه می ­شود و دوره احراز شرایط زمانی برای دریافت مزایای از کار افتادگی نسبت به بازنشستگی بسیار کوتاه ­تر است. همچنین درصورتی که فرد از کار افتاده دائمی به مراقبت دائمی نیاز داشته باشد یا افرادی نظیر فرزند یا همسر تحت تکلف او باشند، برای این فرد مستمری­ های تکمیلی پرداخت می­ شود. در بسیاری از کشورها، برای احراز ازکارافتادگی ناشی از کار و برخورداری از مزایا، هیچ شرطی وجود ندارد اما در از کار افتادگی غیر ناشی از کار، به شروطی نظیر سابقه پرداخت حق بیمه مشخص نیاز است.

مصاحبه با کارشناسان و متخصصان بیمۀ ازکارافتادگی و نتایج حاصل از آن

در این پژوهش با کارشناسان و متخصصان بیمه از کار افتادگی و با ذینفعان این بیمه مصاحبه شده است. محورهای این مصاحبه ها مبتنی بر موضوعات «شرایط احراز ازکارافتادگی»، «مزایای بیمه از کار افتادگی»، «چالش­ های فرآیندی» و «دورنمای آینده» بوده است. از طریق این مصاحبه ها ۱۹ نتایج به دست آمده است که در ادامه به دو مورد از آن ها اشاره می شود.

به نظر می رسد که قانون در مورد درصد و میزان ازکارافتادگی های کلی (ازکارافتاده ۶۶ درصد و بالاتر) و جزئی (ازکارافتاده بین ۳۳ تا ۶۶ درصد) مناسب است؛ اما زمانی که سایر مولفه های اقتصادی اجتماعی در جامعه را در کنار این قانون در نظر گرفته می شود چالش هایی ایجاد می شوند. یکی از مهم ترین این چالش ها این است که افراد بسیاری در جامعه وجود دارند که علیرغم اینکه ازکارافتادۀ کلی دائمی شده اند، بعد از ازکارافتادگی همچنان به دلیل مشکلات و دغدغه های اقتصادی به کار اشتغال دارند. این در حالی است که بر طبق تعریف ازکارافتادگی، فردی که ازکارافتادۀ کلی شده باشد، توانایی تأمین معاش و کسب درآمد خود را به طور کل از دست می دهد. بر این مبنا به نظر می رسد که جداول تعیین درصدهای ازکارافتادگی خیلی دقیق نیستند. به عبارتی دیگر یا درصدهای آسیب به اعضا و جوارح مختلف بدن در جداول تعیین درصد خیلی دقیق نیستند و یا اگر دقیق هستند اما توسط پزشکان کمیسیون پزشکی دقیق محاسبه نمی شوند. بدین ترتیب ممکن است بعد از تجمیع درصدهای آسیب های مختلف به بدن، مشخص شود که یک فرد ازکارافتادۀ کلی دائمی است، اما ازآنجاکه درصدها به طور واقعی تعیین نشده اند، میزان ازکارافتادگی وی کمتر از میزان اعلام شده باشد و بنابراین فرد همچنان قادر به اشتغال باشد.

نتیجۀ دوم از مصاحبه این است که یکی از منشأهای سوء استفاده از بیمه ازکارافتادگی، ضعف قانون کار و به طور مشخص مادۀ ۱۴۸ این قانون است که منجر به تبانی بین کارگر و کارفرما می شود. سوءاستفادۀ عمده ا ی که از این ضعف قانون صورت می گیرد، سوءاستفادۀ افراد واقعاً ازکارافتاده ا ی است که دارای حداقل سابقۀ بیمه پردازی نیستند و بعد از تبانی با یک کارفرما، از وی به ادارۀ کار شکایت می کنند که وی حق بیمۀ مرا نپرداخته است. این افراد با شهادت دو نفر ادعای خویش را ثابت می کنند و این چنین به صورت کاذب دارای سابقۀ بیمه  پردازی شده و درنتیجه ازنظر مادۀ ۷۵ قانون تأمین اجتماعی احراز شرایط می شوند.

راهکارهای پیشنهادی جهت بهبود عملکرد بیمۀ ازکارافتادگی

پس از تحلیل داده ها، بررسی تجارب خارجی و گفت و گو با متخصصان این امر، پیشنهاداتی جهت بهبود عملکرد بیمه از کار افتادگی ارائه شده است. دسته اول پیشنهادات کلی است. یکی از این پیشنهادات اصلاح ماده ۷۰ قانون تامین اجتماعی، تعیین ازکارافتادگی و کاهش درجه قدرت کار فرد بیمه شده متناسب با نوع شغل، اصلاح کتابچه تعیین درصد های از کار افتادگی و تدوین کتابچه با درصد های دقیق تر و طراحی مکانیسمی مناسب، جهت نظارت بر تعیین درصد ها توسط تیم کمیسیون پزشکی است. پیشنهاداتی در ارتباط با ازکارافتادگی کلی غیر ناشی از کار نیز ارائه شده است که به عنوان نمونه می توان به ایجاد سامانه متمرکز برای دسترسی به پرونده های پزشکی افراد و جلوگیری از کتمان بیماری و قوانین تنبیهی برای پیشگیری از تخلف اشاره کرد.

یکی از پیشنهادات در ارتباط با از کار افتادگی کلی ناشی از کار این است که به کار فرمایان اطلاع و آموزش کافی داده شود که بنا به متن ماده ۶۶ قانون تامین اجتماعی، درصورتی که ثابت شود که وقوع حادثه مستقیما ناشی از عدم رعایت مقررات حفاظت فنی و بروز بیماری ناشی از عدم رعایت مقررات بهداشتی و احتیاط لازم از طرف کارفرما یا نمایندگان او بوده، سازمان تامین خدمات درمانی هزینه های مربوط به معالجه و غرامات و مستمری ها و غیره را پرداخته و طبق ماده ۵۰ این قانون از کارفرما مطالبه و وصول خواهد نمود.

یکی از مشکلاتی که در زمینه از کار افتادگی جزئی ناشی از کار پیش می آید، این است که فرد از کار افتاده جزئی می تواند مجددا به کار مشغول شود و هم زمان مستمری از کار افتادگی جزئی خویش را از سازمان تامین اجتماعی دریافت نماید. دو پیشنهاد مشخص در این زمینه ارائه می شود:

اول آن که قانون به نحوی اصلاح شود که کارفرما قادر باشد کمتر از حداقل دستمزد به افراد از کار افتاده جزئی (بر طبق درجه از کار افتادگی) به عنوان حقوق پرداخت کند؛ دوم سازمان تامین اجتماعی به جای مستمری ماهانه برای از کار افتادگی جزئی، مبلغی را به عنوان غرامت از کار افتادگی جزئی (بر طبق درجه از کار افتادگی) به صورت یک جا به فرد پرداخت نماید تا درصورتی که فرد مجددا به شغل خویش یا شغل دیگری بازگشت از حداقل دستمزد قانونی برخوردار شود.

جمع بندی

سازمان تامین اجتماعی متولی اصلی بیمه و خدمات اجتماعی است و منابع زیادی (مالی، انسانی و …) در این راه صرف می کند. طرح های بیمه ای تامین اجتماعی ذینفعان بسیاری دارد، همچنین بلندمدت و بسیار هزینه بر است در این میان یکی از خدمات سازمان تامین اجتماعی، بیمه از کار افتادگی است. بیمه از کار افتادگی، یکی از تعهدات بلندمدت سازمان تامین اجتماعی، با هدف حمایت های مالی و پوشش هزینه ها و ارائه رایگان خدمات درمانی است. این مطالعه، بیمه از کار افتادگی ۵۰ کشور جهان به همراه ایران بررسی شده است. بررسی ها نشان می دهد در اکثر کشورها، به طور معمول افرادی ازکارافتاده کلی قلمداد می شوند که حداقل دو سوم از ظرفیت و توان کاری خویش را برای همیشه از دست داده باشند. در پژوهش حاضر پس از تحلیل داده ها، بررسی تجارب خارجی و گفت و گو با متخصصان این امر، پیشنهاداتی مانند اصلاح قوانین این حوزه جهت بهبود عملکرد بیمه ازکار افتادگی ارائه شده است.

این مطالعه در موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی و توسط حمیدرضا هندی انجام شده است.