کرونا و استعاره جنگ

یکی از راه های توصیف پدیده ها استفاده از استعاره ها است. استفاده از استعاره ها به ایجاد درک از پدیده ها منجر می شوند. در ایام شروع بحران کرونا و شیوع این بیماری در جهان،کشور های مختلف برای توصیف بحران کرونا از استعاره های مختلفی مانند استعاره جنگ استفاده کرده اند. به منظور جلب توجه مردم به تبعات کرونا، در ذیل این استعاره قوانین سخت گیرانه ای از جانب دولت ها وضع شده است. علیرغم استفاده از استعاره جنگ برای توصیف وضعیت مواجهه با کرونا در ایران، اما در مقابل قوانینی که شرایط جنگی را برای مردم ترسیم کند وضع نشده و این استعاره کمک شایانی در مشارکت مردمی در مواجهه با کرونا نکرده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در اوایل شیوع بیماری کرونا، استفاده از استعاره جنگ در مفهوم سازی نحوه مواجه با آن در دستور کار مسئولین قرار گرفت. از آنجا که استعاره ها در پس خود مفاهیم دیگری را به همراه دارند، لذا مفاهیم دیگری در پسِ استفاده از استعارۀ جنگ در مواجهه با کرونا به وجود آمده اند. استفاده از استعاره جنگ در این دوره نقص هایی دارد. این نقص ها باعث شده است که مردم در هنگام مواجهه با کرونا با تاثیر از این مفاهیم به درستی عمل نکنند. بنابراین لازم است تا با تبیین آثار استفاده از این استعاره پیشنهاداتی برای رفع نواقص آن ارائه شود.

استعاره و ادراک جهان

تا چند دهه قبل از واژه استعاره صرفا به عنوان یکی از تکنیک های ادبی یاد می شد. اما امروزه به کمک استعاره ها می توان جهان را درک کرد. رفتارهای روزمره و تصمیمات آدمی محصول ادراکِ او از جهان است. بنابراین می توان گفت تصمیماتی که آدمی می گیرد مستقیما تحت تاثیر استعاره هایی است که برای درک از جهان استفاده می کند.

استعاره از مفهوم مهم دیگری به نام مفهوم تعمیم پذیری برخوردار است. این مفهوم به این معنا است که استعاره خودش را تعمیم می دهد. این تعمیم  به دو شکل است. «تعمیم معنایی»، که دربارۀ واژگان مرتبط با استعاره است و «تعمیم استنتاجی» که محصول استنتاج هایی است که بر اساس استعاره انجام می شود.

استعارۀ جنگ در مفهوم سازی مواجهه با کرونا

در ابتدای شروع بحران کرونا مسئولین ایران برای مفهوم سازی از شرایط موجود، از استعاره جنگ در مواجهه با این بحران استفاده کردند. همانطور که گفته شد استعاره ها خودشان را تعمیم می دهند.

استفاده از استعاره جنگ دارای تعمیم ‎های یا چند معنا است که همراه با خودش واژگان مرتبط را می‎اورد. به عنوان مثال می توان تعمیم های معنایی زیر را از استعارۀ جنگ برای توصیف بحران کرونا درک کرد.

• شکست / پیروزی: در استفاده از جنگ برای توصیف مواجهه با کرونا، هشتگ ملی «#کرونا_را_شکست_می دهیم» به کار برده شد.
• خط مقدم / پشت جبهه: از بیمارستان ها به عنوان خط مقدم مبارزه با کرونا نام برده می شد.
• رزمنده / مردم عادی: کادر درمان کشور به مثابه رزمندگان این جنگ معرفی شدند.
• شهید/ کشته: به آن دسته از کادر درمان که بر اثر مواجهه با بیماران کرونایی و ابتلا به این بیماری جان خود را از دست می دهند، به درجه رفیع شهادت می رسند.
• پناهگاه / سنگر: در این دوره از خانه شهروندان با نام پناهگاه یاد می شود.
• سلاح: از انواع مواد ضد عفونی کننده و واکسن کرونا به عنوان سلاح نهایی در مبارزه با کرونا یاد می شود.

در ادامه به تعمیم های استنتاجی و پیامدهای آن در استفاده از استعاره جنگ پرداخته می شود.

حافظه تاریخی ایرانیان با جنگ هشت ساله گره خورده است. استعاره جنگ به طور ناخودآگاه این موضوع را به ذهن مردم متبادر می کند که در دوران جنگ رزمندگان(کادر درمان) در خط مقدم(بیمارستان ها) مشغول مبارزه(مداوای بیماران) هستند و مسئولیت دیگری متوجه آنان نیست. بنابراین آنان می توانند به فعالیت های روزمره خود بپردازند.

در استعاره جنگ، سلاح آن چیزی است که دشمن را از پا در می آورد. انتظار مردم از سلاح واکسن است.  بنابراین به نظر می رسد در خانه ماندن و یا شکستن زنجیرۀ انتقال در این استعاره نمی تواند به عنوان سلاح مطرح شود. مردم بیش از آنکه در خانه بمانند، منتظر تولید واکسن هستند. مسئولین در ادامه مواجهه با کرونا به این مسئله پی بردند و نشانه آن اضافه شدن هشتگ «#در_خانه_می مانیم» برای مبارزه با کرونا است.

استعاره جنگ باعث شده که مردم و مسئولین از رزمندگان(کادر درمان) انتظار فداکاری و از جان گذشتگی داشته باشند. این انتظار تا حدودی موجه است اما کمبود امکانات اولیه برای محافظت از آنها توجیه پذیر نیست. در استعاره جنگ به طور ناخودآگاه این کمبودها موجه دیده می شود و تا حدودی مسئولین را از تلاش بیشتر برای تامین امکانات باز می دارد.

استفاده از استعارۀ جنگ در سایر کشورها

در فرانسه اولین مورد کرونا مثبت در ۴ بهمن ۹۸ شناسایی شد و استعاره جنگ در تاریخ ۲۶ اسفند توسط رئیس جمهور این کشور استفاده شد. این اتفاق وقتی که شرایط واقعا بحرانی شده بود و برای نشان دادن عمق فاجعه رخ داد. رئیس جمهور فرانسه وقتی از استعاره جنگ استفاده می کند در ادامه تعمیم مفهومی آن را نیز می آورد و منع آمد و شد و تنبیه افراد خاطی(فراری از جنگ) را اعلام می کند.

ترامپ تقریبا از همان ابتدای شناسایی کرونا در آمریکا از استعاره جنگ برای مفهوم سازی خود استفاده کرد اما بسیاری از ناظرین استفاده او را ناموجه دانستند. به طور مثال در گزارشی در روزنامۀ تایمز در تاریخ ۲۹ اسفند ۹۸ این متن درج شده است: «چرخش سخنان ترامپ به اینکه کشور در یک جنگ سرد به سر می برد چیزی نیست جز نوعی استراتژی برای کُند کردن تیغ انتقادات و سوق دادن انتقادات به سمت یک نیروی خارجی.» این گزارش نشان می دهد که استفاده از این استعاره مورد قبول واقع نشده است.==

پیشنهاداتی برای سیاستگذاری برای مدیریت وضع کنونی

با توجه به مباحث مطرح شده می توان این پیشنهادات را برای مدیریت بهتر وضعیت کنونی و نیز بحران های آینده ارائه کرد.

استفاده از استعاره جنگ برای مفهوم سازی این بحران اصلا تصادفی نیست. علت اصلی به فهمی که بسیاری از مسئولین به طور کلی از جهان و به ویژه از شرایط کنونی دارند می رسد. به نظر می رسد حضور افراد جوان با استعاره ‎هایی متفاوت تر برای درک جهان در لایه های مدیریتی کشور ضروری است. افرادی که با استعاره های تازه ‎تر در کنار استعارۀ جنگ افق های جدیدی برای مفهوم سازی مسائل، اِدراک جهان و متعاقبا مدیریت آن پیشنهاد  دهند.

اکنون که استعاره جنگ برای مفهوم سازی از مواجهه با کرونا استفاده شده است باید تعمیم های مفهومی آن را تا جای ممکن ادامه داد. این استعاره از دو جهت ناقص مانده است:

• در دوران جنگ معمولا قوانینی مثل منع رفت و آمد تصویب و اجرا می شود و با قانون شکنان برخورد و مجازات می شود. استعاره جنگ در ایران از این جهت ناقص است لذا نیاز است این چنین قوانینی وضع شود.
• در دوران جنگ مستنداتی مانند روایت فتح باعث برانگیختگی احساسات و عواطف مردم می شد. در این حوزه نیز از این موضوعات فراموش شده است. با ساخت مستنداتی با کیفیت و نشان دادن این وضعیت می تواند در همراهی مردم جهت مبارزه با کرونا بسیار موثر باشد.

جمع بندی

از استعاره ها برای نشان دادن وضعیت های مختلف استفاده می شودکه دارای جنبه های گوناگون است. خاصیت استعاره این است که خود را تعمیم می دهد و در اذهان مفاهیم دیگری را نیز متبادر می کند. استفاده از استعارۀ جنگ در مواجهه با کرونا نیز از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین باید به جنبه های دیگر استفاده از این استعاره پرداخت.

در این پژوهش پس از بررسی تعمیم های استعاره جنگ در ذهن مردم در راستای مفهوم سازی نحوه مواجه با کرونا، مشخص شد که در استفاده  از این استعاره نقص هایی وجود دارد. بنابراین پیشنهاداتی برای پوشش این نقص ها داده شد. یکی از این پیشنهادات وضع قوانین منع رفت و آمد و جریمه ناقضان این قانون همانند وضع این چنین قوانین در دوران جنگ است. این قانون می تواند در جهت کمک به قطع زنجیره انتقال و در خانه ماندن مردم کمک شایانی کند.

این مطالعه در مرکز پژوهش آرا توسط ابوطالب صفدری شربیانی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.