تحلیل استراتژیکی وضعیت صنعت دارویی کشور و عوامل موثر بر آن
بررسی وضعیت صنعت دارویی کشور با هدف شناسایی موانع و فرصت های موجود و ارائه راهکارهایی بمنظور بهبود وضعیت
با بررسی وضعیت صنعت دارویی کشور از منظر واردات و صادرات، توان تولیدکننده های داخلی و سیاست های دولت در حوزه دارو و محصولات دارویی، می‌توان به وجود نقاط قوت و ضعف کشور در این صنعت پی برد. با توجه به نوسانات نرخ ارز و نیاز تولیدکننده های داخلی به تامین مواد اولیه وارداتی، نه تنها کیفیت محصولات دارویی کاهش یافته، بلکه بخش صادرات را نیز تحت شعاع قرار داده است. دخالت همه جانبه دولت در قیمت گذاری داروها و نیز دولتی بودن بخش عظیمی از شرکت های دارویی، تاثیر مخربی بر توسعه و تنوع محصولات دارویی داشته است.
ضرورت و اهداف پژوهش
با توجه به اینکه هزینه های دارویی و مرتبط با آن در ایران حدود ۳۰% از کل هزینه مراقبت های سلامت و نزدیک به ۵۰% از هزینه مراقبت های سرپایی بهداشتی و درمانی را به خود اختصاص می‌دهد، لذا دارو در نظام سلامت کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بررسی های تاریخی نشان می‌دهد که طی چند دهه گذشته، با وجود مشکلاتی نظیر جنگ تحمیلی و محاصره و تحریم های اقتصادی، تامین داروی مورد نیاز جامعه همواره جز دغدغه های اصلی کشور بوده است. لذا با توجه به اهمیت صنعت دارویی برای کشور ، این پژوهش به بررسی وضعیت این صنعت در کشور می‌پردازد و سعی می‌کند تا با شناسایی چالش ها و فرصت های آن، به گام برداشتن در جهت توسعه این صنعت کمک کند.
وضعیت صنعت دارویی در ایران
نسبت کل مخارج بخش سلامت به تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۲۰۱۳ حدود ۷ درصد بود که برابر با متوسط جهانی است. اگرچه حدود ۸۵ درصد از جمعیت ایران تا حدودی تحت پوشش بیمه های مختلف قرار دارند و با اجرای طرح بیمه سلامت همگانی در سال ۱۳۹۳، بخش قابل توجهی از ۱۵ درصد باقی مانده از مزایای بیمه بهره‌مند شدند. با این حال میزان پرداخت از جیب مردم در بخش سلامت نسبت به میانگین جهانی بسیار بالاتر است. بررسی مخارج دارویی نشان می‌دهد که نسبت این هزینه ها به هزینه های بخش سلامت در سال ۲۰۱۲ حدود ۶۴ درصد بوده و در سال ۲۰۱۳ با افت شدیدی به ۴۹ درصد رسیده است. این افت ناشی از کاهش قیمت داروهای تولیدی و وارداتی به دلیل اتخاذ سیاست های دولت یازدهم بود. همچنین سرانه مصرف دارو در کشور سه برابر استاندارد جهانی بوده و ایران از لحاظ مصرف عددی دارو جزو ۲۰ کشور اول جهان محسوب می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند که مصرف خودسرانه دارو در کشور یک بحران محسوب می‌شود و هر فرد ایرانی در طی یک سال ۴ برابر آمارهای جهانی دارو مصرف می‌کند.
وضعیت صادرات و واردات صنعت دارویی در ایران
بر اساس آمار منتشر شده در ۵ ماه اول سال ۱۳۹۶، محصولات دارویی هفتمین گروه عمده وارداتی بوده و ایران از بیش از ۵۰ کشور دنیا محصولات دارویی وارد کرده است که کشورهای اروپایی به ویژه آلمان بیشترین حجم واردات دارویی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در گروه محصولات دارویی نیز مکمل های دارویی برای خرده فروشی که مشابه داخلی ندارند، بیشترین سهم را در واردات دارند. همچنین حدود ۶۱ درصد از کل صادرات بازار داروی ایران مربوط به سه کشور روسیه، عراق و افغانستان است. با این وجود صادرات داروی ایران در بازارهای توسعه یافته جایگاهی ندارد.
در طی سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ ایران با کاهش ۲۸ درصدی ارزش تولید دارو و افزایش ۱۳ درصدی ارزش واردات دارو مواجه بوده است. با توجه به رشد ۲۰ درصدی جمعیت، می‌توان نتیجه گرفت که تولیدکنندگان داخلی در توسعه صنعت داروسازی همگام با افزایش جمعیت کشور موفق نبوده و بخش بزرگی از نیاز دارویی کشور از طریق واردات دارو تأمین شده است. دلایل دیگری از جمله تولید با ترکیبات قدیمی و عدم سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه به منظور تولید داروهای باکیفیت‌تر نیز باعث به وجود آمدن این شرایط شده‌اند.
وضعیت مالکیت و ساختار شرکت های دارویی ایران
در ایران هولدینگ های دارویی تقریبا سیاست گذار اصلی صنعت دارو هستند. در حال حاضر سه هولدینگ تحت اختیار سازمان تامین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و بانک ملی حدود ۶۶ درصد بازار داروی کشور را در اختیار دارند. شبه دولتی و غیرخصوصی بودن اکثر شرکت ها در صنعت داروسازی باعث ایجاد سکون نسبی در این صنعت شده است. از آنجایی که در شرکت های دولتی دوره مدیریتی مدیران کوتاه است و هرگونه توسعه و اختصاص منابع نیازمند اخذ مجوزها و انجام امور اداری فراوانی است، لذا توان تصمیم گیری برای اجرای طرح های نوسازی و بازسازی از آن‌ها سلب می‌شود.
فرآیند قیمت گذاری در صنعت دارویی ایران
قیمت گذاری داروهای تولیدی و وارداتی در کشور به صورت متمرکز در کمیسیون قیمت گذاری اداره آمار و برنامه ریزی اداره کل نظارت و ارزیابی دارو و مواد مخدر سازمان غذا و دارو صورت می‌گیرد. در حال حاضر قیمت‌گذاری داروهای تولیدی به روش هزینه به اضافه حاشیه سود انجام می‌شود که این نظام قیمت گذاری مشوق های لازم برای صرف هزینه های تحقیق و توسعه شرکت های تولیدکننده برای داروهای جدید را فراهم نمی‌کند. در برخی دوره ها به دلیل ثابت نگه داشتن قیمت داروها تولید برخی داروها توجیه اقتصادی خود را از دست دادند و برای جبران کمبود حاصل شده واردات با قیمت بالا جایگزین آن شد. از طرفی قیمت پایین برخی داروهای تولید داخل باعث افزایش قاچاق آن ها به کشورهای مجاور می‌شود. لذا با واقعی کردن قیمت ها و تمرکز یارانه دارو در سازمان های بیمه گر و هدفمند کردن آن، تا حدودی می‌توان این مشکلات را مرتفع نمود.
فرصت ها و چالش های کلیدی در زنجیره تامین صنایع دارویی کشور
به منظور دستیابی به فرصت ها، نیاز به شناخت چالش ها و مشکلات موجود است تا در صورت امکان از آن ها به عنوان فرصت استفاده شود. برخی از این چالش ها عبارتند از:
- افزایش قیمت تمام شده ناشی از فرسودگی خطوط تولید؛
- بالا بودن هزینه های ثبت شرکت و دارو در کشورهای هدف؛
- بالا بودن هزینه های حمل‌ونقل؛
- غیر رقابتی بودن محصولات در بازارهای هدف؛
- مشکلات مربوط به ارتقای کیفیت صادراتی در خصوص گواهینامه GMP؛
- فقدان راهبردهای مناسب صادراتی به دلیل مشکلات داخلی اعم از قیمت گذاری دارو؛
- افزایش خطرهای تجاری به دلیل تحریم؛
- ضعف قدرت بازاریابی.
هریک از این چالش ها در صورت برطرف شدن، قابلیت تبدیل به فرصتی برای بهبود شرایط را دارند.
جمع‌بندی
ایران از لحاظ مصرف دارو جزو ۲۰ کشور اول جهان است و در آسیا پس از چین و ژاپن در رتبه سوم قرار دارد. موانع موجود بر سر راه صنعت دارویی کشور را می‌توان در سه دسته «عدم وجود فرصت های صادراتی مناسب برای محصولات دارویی، عدم دسترسی راحت به مواد اولیه وارداتی و نبود برنامه ریزی مناسب در مورد نام های تجاری ایرانی» تقسیم بندی کرد. عدم توانایی در تامین مالی سرمایه در گردش و تامین مالی ماشین آلات و تجهیزات به دلیل عدم تامین ارز مورد نیاز نیز مشکل ساز شده است. از مهمترین راهکارها در راستای مرتفع نمودن این موانع، اصلاح نظام قیمت گذاری دارو و واگذاری شرکت های شبه دولتی به بخش خصوصی واقعی است. همچنین در حوزه صادرات، با توجه به روابط مناسب ایران با عراق، افغانستان و سوریه که به دلیل جنگ نیاز دارویی بالایی دارند و نیز تولید داخلی داروهای موردنیاز و پایین بودن هزینه سرانه دارو در ایران، پیشنهاد می‌شود برنامه ریزی برای حفظ و گسترش سهم بازارهای صادراتی در اولویت شرکت های دارویی قرار بگیرد.
این مطالعه در اندیشکده مرکز پژوهشی آرا با همکاری سیدمحمد عباس نیا در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
محصول مرتبط:
