تحلیل آثار و پیامدهای اجرایی در زمینه محیط زیست و منابع آب در بودجه ۱۴۰۰

امروزه مشکلات و بحران­ های زیست­ محیطی و منابع آب به عنوان یکی از مهمترین دغدغه ­های کشور، مطرح شده و توجه بسیاری از متخصصان این حوزه ­ها را جلب نموده است؛ چراکه در سال­ های اخیر، پیگیری اهداف رشد و توسعه اقتصادی منجر به نادیده گرفتن حفاظت و پایداری محیط زیست از سوی تصمیم ­گیرندگان و برنامه­ریزان گردیده و منجر به آسیب­های فراوانی در این حوزه­ ها شده است  که هزینه ­های برطرف نمودن آن ها مسئله دیگری است که بار سنگینی را بر کشور تحمیل می­کند. با توجه به موارد تبیین شده، این گزارش بر آن است تا با بررسی عملکرد بخش محیط زیست و آب در سال­ های گذشته و تحلیل برنامه­ های موثر در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰در تحقق عملکرد این اهداف، پیش­بینی نماید که تغییرات موجود در لایحه تا چه حد بر پیشبرد اهداف محیط زیست، منابع طبیعی و آب تاثیرگذار خواهند بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشور ایران در سال های گذشته با مشکلات بسیاری در حوزه های زیست محیطی مواجه شده که ازجمله آن ها می توان به آلودگی هوای کلان شهرها، آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی، آسیب رسانی به تالاب ها و زیست بوم ها، تخریب جنگل ها، افزایش سیبلاب ها و معضل پسماند اشاره کرد. علاوه بر گسترش این آسیب ها، هزینه های برطرف نمودن آن مسئله دیگری است که بار سنگینی را بر کشور تحمیل می کند. با توجه به تعاملات محیط زیست با سایر حوزه ها در کشور، استمرار این معضلات، در آینده ای نزدیک موانع اساسی را پیش روی تحقق اهداف توسعه ای قرار خواهد داد؛ لذا لازم است چاره ای برای رفع هرچه سریع تر این مشکلات اندیشیده شود. در این چارچوب، قوانین و اسناد بالادستی نیز به طور گسترده به جوانب حفاظت محیط زیست و منابع آب اشاره داشته اند، اما آنچه می تواند در کنار این اسناد برای حل مشکلات مذکور موثر واقع شود، به کارگیری برنامه ها و سیاست های کارآمد جهت جلوگیری از به خطر افتادن منابع محیط زیست در بستر تحقق توسعه است. به همین منظور، سند برنامه ششم توسعه به عنوان برنامه جامع پنج ساله مجموعه ای از سیاست ها و راهبردهای ضروری جهت تحقق اهداف زیست محیطی را ارائه می دهد. بررسی اسناد قوانین بودجه سالانه نیز در حل چالش های زیست محیطی ضرورت دارد؛ چرا که میزان تخصیص منابع به اهداف این حوزه و تعمیم آن ها به برنامه های مختلف، راه را برای برنامه ریزان و دستگاه های مسئول جهت اتخاذ تصمیمات درست هموار می سازد. از این رو، گزارش حاضر بر آن است تا با بررسی عملکرد بخش محیطزیست و آب در قوانین بودجه سالهای گذشته و تحلیل برنامه های مؤثر در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ در تحقق عملکرد این اهداف، پیشبینی نماید که تغییرات موجود در
لایحه تا چه حد بر پیشبرد اهداف محیط زیست، منابع طبیعی و آب تأثیرگذار خواهند بود.

بررسی وضعیت محیط زیست و منابع آب در کشور

بررسی قوانین بودجه سال های ۱۳۹۹-۱۳۹۷ و لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ نشان می دهد که فصول و برنامه های مرتبط با محیط زیست و منابع آب نه تنها در امور محیط زیست، بلکه در سایر امور قوانین بودجه جای گرفته اند. در همین راستا، مشاهده می شود که فصول «کشاورزی و منابع طبیعی» و «تحقیق و توسعه در امور اقتصادی»  بیشترین میزان اعتبارات هزینه ای را در سال های مورد بررسی به خود اختصاص داده اند. در خصوص  رشد ارقام اعتبارات نیز  مشاهده می شود که فصول «کاهش آلودگی»، «حفاظت از گونه های زیستی» و «تحقیق و توسعه در امور محیط زیست» بیشترین میزان رشد را تجربه کرده اند. هم چنین کل میزان اعتبارات هزینه ای مرتبط با محیط زیست و آب در سال های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ نشانگر آن است که میزان اعتبارات فصول مرتبط با حوزه های مذکور از سال ۱۳۹۸ به بعد رشد چشم گیری را تجربه کرده، به نحوی که در سال ۱۳۹۸، به میزان ۲۶۳درصد رشد داشته اند و در سال های بعدی نیز دارای رشد مثبت هستند. در خصوص ارقام تملک دارایی های سرمایه ای مشاهده می شود که فصول «منابع آب»، «آب و فاضلاب» و «کشاورزی و منابع طبیعی» بیشترین میزان را در سال های مورد بررسی به خود اختصاص داده اند، در این میان، فصول «تحقیق و توسعه در امور محیط زیست» و «حفاظت از گونه های زیستی» میزان رشد بالاتری نسبت به سایر فصول دارند. به طور کلی بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ نشان می دهد که کل فصول مرتبط با محیط زیست و آب به میزان ۶۳ درصد در اعتبارات هزینه ای و ۴۲ درصد در تملک دارایی های سرمایه ای رشد مثبت را به خود اختصاص داده اند. با توجه به این موارد مشاهده اعتبارات هزینه ای و تملک دارایی های  سرمایه ای برنامه های فصول مربوطه نیز نتایج شفاف تری را در اختیار قرار می دهد. در خصوص اعتبارات هزینه ای گروهی از برنامه ها ازجمله «احیا، توسعه و بهره برداری اصولی از جنگل های کشور» و «پایش و مدیریت آلاینده»، رشد مثبت را در سال های مورد نظر به خود اختصاص داده اند، هم چنین در خصوص بسیاری از برنامه ها در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ رشد بالای ۱۰۰ درصد مشاهده می شود. برنامه های «حفاظت و حمایت از منابع طبیعی کشور»، «تثبیت شن های روان و مقابله با بیابان زایی» و «مهندسی رودخانه ها و سواحل» ازجمله برنامه هایی است که هرساله رشد مثبتی داشته اند. بررسی وضعیت برنامه های زیست محیطی و مرتبط با حوزه آب در قوانین و لایحه بودجه سال های مختلف و عملکرد سال های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نمایانگر آن است که بسیاری از اهداف کمی در هر دو حوزه در طی دو سال مذکور به میزان بالایی تحقق یافته اند، لذا پیش بینی می شود با توجه به رشد میزان اعتبارات هزینه ای و تملک دارایی های سرمایه ای در لایحه سال ۱۴۰۰، اهداف زیست محیطی سال مذکور تا حد قابل قبولی تحقق یابند. از طرفی طرح های تملک دارایی های سرمایه ای در لایحه سال ۱۴۰۰ نیز وضعیت نسبتا مشابهی را به لحاظ تعداد طرح های در دست اجرا برای سال مذکور نمایان می سازد. با وجود این، چالش هایی در رابطه با این برنامه ها و فصول مرتبط با آن ها به چشم می خورد. مهم ترین این چالش ها در رابطه با سه فصل هستند؛ در خصوص فصل مدیریت پسماند مشاهده می شود که از سال ۱۳۹۷ به بعد این فصل در هیچ یک از قوانین بودجه سال های بعد سهمی را به خود اختصاص نداده است. در خصوص فصل «منابع آب» تنها سه برنامه و هریک از آن ها تنها در یک سال از سال های مورد بررسی دارای سهمی از اعتبارات هزینه ای بودند و سه برنامه دیگر نیز هیچ سهمی از اعتبارات هزینه ای را به خود اختصاص نداده اند. در فصل «آب و فاضلاب» نیز دو برنامه تنها در قانون بودجه سال ۱۳۹۷ دارای اعتبارات هزینه ای بوده اند و دو برنامه دیگر سهمی از اعتبارات را طی سال های مورد نظر ندارند.

ارائه پیشنهاداتی جهت اجرای قوانین بودجه محیط زیست و منابع آبی

جهت اجرای برنامه های پنج ساله آتی، سیاست ها و راهبردها باید به گونه ای تعریف شود که بتوان با توجه به شرایط کشور برای اجرای آن  ها منابع لازم را در قوانین بودجه در نظر گرفت. از این رو پیشنهادهایی جهت اجرای قوانین بودجه محیط زیست و منابع آبی  اشاره شده است:

• در قوانین بودجه باید منابع مورد نیاز جهت انجام امور مرتبط با محیط زیست به نحوی تخصیص یابد که متناسب با اولویت حل معضلات در حوزه محیط زیست و منابع آب و میزان شدت و آسیب به این حوزه ها باشد؛
• جهت پیاده سازی سایر برنامه ها و طرح های کشور، بررسی اثرات زیست محیطی اجرای آن ها ضرورت دارد و میزان منابع بودجه ای که با این هدف در اختیار حوزه های مختلف قرار می گیرد، باید با دقت بیشتری بازنگری شوند؛
• در خصوص جنبه های نظارتی و مدیریتی نیز، علاوه بر به کارگیری مدیران متخصص در حوزه های مختلف زیست محیطی، اختصاص منابع بودجه ای متناسب با این حوزه ها، در بخش های زیست محیطی ازجمله مواردی است که می تواند میزان تحقق و اجرایی شدن اهداف مورد نظر را تضمین نماید.

جمع بندی

با توجه به معضلات بخش محیط زیست و منابع آب کشور،  بررسی اسناد قوانین بودجه سالانه می تواند در حل  این چالش­های ایجاد شده موثر باشد.بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ نشان می دهد فصول «کشاورزی و منابع طبیعی» و «تحقیق و توسعه در امور اقتصادی» بیشترین میزان اعتبارات هزینه ای و فصول «کاهش آلودگی»، «حفاظت از گونه های زیستی» و «تحقیق و توسعه در امور محیط زیست» بیشترین میزان رشد را تجربه کرده اند. با توجه به میزان اعتبارات هزینه ای مرتبط با محیط زیست و آب در سال های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰پیش بینی می شود سال ۱۴۰۰، اهداف زیست محیطی در لایحه  بودجه سال مذکور تا حد قابل قبولی تحقق یابند. از این رو جهت اجرای برنامه های پنج ساله آتی، سیاست ها و راهبردها باید به گونه ای تعریف شود که بتوان با توجه به شرایط کشور برای اجرای آن ها منابع لازم را در قوانین بودجه در نظر گرفت.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط بهاره فهیمی و در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.