کرونا، بازگشت به خانه و برآمدن الگوی نوظهور زنان خانه دار مجازی

در این پژوهش سه مفهوم خانه، زن و فضای مجازی به هم گره می خورند و زیست جهان نوینی می سازند که محوریت آن انسانی مجازی با ویژگی های زنانه است که از طریق شبکه های اجتماعی و به ویژه اینستاگرام در حال ساختن خود و تغییر جامعه و فرهنگ و سیاست ایرانی است. این در ادامه روندهای پیشین جامعه ایرانی است که با تکانه کرونایی بسیار تشدید شده است. جامعه ایرانی که به ویژه در سه دهه اخیر و در سال های پس از جنگ با سرعتی بسیار زیاد از خانه به خیابان کوچ کرده بود، اینک با چرخشی بسیار سریع به خانه بازمی گردد. با اینحال بسیار اشتباه است اگر این خانه پسامدرن را همان خانه سنتی بینگاریم. خانه تغییر کرده است و در مرکز آن این زن ایرانی است که به موجودی به کلی تازه مبدل شده است.

کلیدواژه: کرونا، زنان خانه دار، فضای مجازی

ضرورت و اهداف پژوهش

کرونا در دو موج پیاپی دو نهاد اجتماعی عمده سنتی و مدرن در ایران را به تعلیق در آورد. هیئات و مساجد و مناسک دینی بسیار زود و خیابان و رستوران ها و پارک ها و سینماها و کافه ها به تدریج بسته شدند. هم دید و بازدید عید لغو گردید و هم زیارت و احیای شب های قدر و هم پرسه زنی در خیابان. در مقابل این دو موج، دو نهاد دیگر تقویت شدند و بار تداوم امر اجتماعی و فرهنگی و حتی آموزشی را به دوش کشیدند: فضای مجازی و خانه. در همین راستا اندیشکده مهاجر در مجموعه مقالاتی که به موضوع کرونا و فضای مجازی اختصاص داشت، به تفصیل به اهمیت یافتن حیات مجازی به عنوان مهمترین مجرای تداوم حیات فرهنگی و اجتماعی ایرانی در شرایط کرونایی و مختصات جدید آن پرداخته است. حال در این پژوهش ما به دومین رکن اساسی حیات کرونایی و پساکرونایی می پردازیم، یعنی بازگشت به خانه، تغییر معنای خانه داری و تحول در نقش زنان ایرانی.

اینستاگرام، رسانه زنان نوظهور مجازی

بررسی تاثیر شبکه های اجتماعی بر وضعیت اجتماعی زنان بحثی بسیار نو در محافل مطالعات اجتماعی فناوری است. در این پژوهش ما با بررسی کیفی مهمترین مسائل رخ داده در اینستاگرام در میان زنان در سه ماهه اخیر کرونایی در هفت محور اصلی می کوشیم نشان دهیم که مفاهیم «خانه فعال» و «فاعلیت زنانه و نو» در فضای اینستاگرام زنان ایرانی در شرایط «بازگشت به خانه کرونایی» رخ داده است و ما با نوعی متکامل از زن نوظهور مجازی مواجهیم که در چارچوب های زن سنتی مدرن نمی گنجد.

پویش پخت نان خانگی (اعاده حیثیت از خانه داری)

از اوایل اسفند با آغاز شیوع کرونا و شبه قرنطیه در کشور، تهیه نان به مساله تبدیل شد، به ویژه بعد از اعلام این مطلب که حتی الامکان از بیرون منزل مواد غذایی تهیه نکنید. از اینجا بود که مبحث نان و اینکه چه کنیم در میان کاربران زن اینستاگرام خیلی داغ شد، به ویژه که با تعطیلی نسبی محیط های کار و خانه نشینی گسترده، تفاوت میان زنان خانه دار و زنان شاغل نیز از میان رفت.

پویش بازی و آموزش کودکان (اعاده حیثیت از خانه بعنوان کانون اصلی تربیت)

در ایام کرونا با بسته شدن مهدهای کودک، پیش دبستانی ها و مدارس و خانه نشینی کودکان، خانه به مقام مرکزیت تربیتی ارتقا یافت. ساختار آموزش مجازی به گونه ایست که به طور خود به خودی نسبت خانه و مدرسه را معکوس می کند و مدرسه را در خدمت خانه قرار می دهد. در اینجا بود که شبکه های اجتماعی به ویژه اینستاگرام و یوتیوب به کمک مادران نوظهور مجازی آمدند تا شکلی تازه، نوآورانه و ارزشمند از بازی و آموزش کودکان در خانه را خلق کنند.

بازنگری در رابطه زناشویی (ناکارآمدی الگوی سنتی خانواده)

در دوران قرنطینه کار مادران و بانوان خانه دار یا بانوان شاغلی که به اجبار خانه نشین شده اند، دو چندان و بلکه چند برابر شده است، و همین بار زحمات اضافی اولین علتی است که به هم خوردن تعادل تقسیم کار و نقشهای جنسیتی سابق در نهاد خانواده را کلید می زند و با افزوده شدن به ناکارآمدی ها و گسل های پیشین، مناقشه بعضا تا عمق سازمان سنتی خانواده پیش می رود و درصورت عدم بازنگری روابط زن و شوهر و از نو نوشتن تقسیم وظایف و حقوق و نقش ها در شرایط کرونایی می تواند به طور مضاعفی به نزاع و درگیری میان زوجین بینجامد.

زنان و تکثر دینی (به رسمیت شناختن انواع دینداری ها)

رمضان خانگی و کرونایی امسال این فرصت را بیش از پیش در اختیار زنان گذاشت که درباره عقاید دینی به گفتگو بپردازند. نگاهی به کلیت این نظرات نشان می دهد که دینداری ستیزنده و سکولاریسم ستیزنده هر دو به یک میزان در حال زوال در جامعه نوظهور زنان مجازی هستند و نوعی مدارای دینی در عین مراقبت از ارزش های مشترک جمعی به جای آن در حال تقویت است.

زنان و غرب؛ فراسوی شیفتگی و انزجار

علی رغم موج فرهنگی سنگین ابتدای کرونا که شوکی سنگین به جامعه ایرانی وارد کرد، در مجموع به نظر می رسد آن چه رخ داد، تاثیر بسزایی در واقع بینی زنان ایرانی در غرب شناسی و بدست آوردن اعتماد به نفسی فرهنگی داشته است، چرا که برای اولین بار وضعیت بحرانی مختص ایران نبود و در یک مقایسه کلی تفاوت چندانی میان وضعیت ایران و سایر کشورها به نظر نمی رسید.

خیریه های زنانه، ظهور الگوهای اینستاگرامی

جامعه زنان به لحاظ خیریه ای و اقدامات جهادی نیز در ایام کرونایی خودکفا، پویا و فعال بود و جالب آنکه مدل های کاری خود را بر فضای مجازی و روابط اینستاگرامی منطبق کرده و به حیات اجتماعی زنان جلوه ای متفاوت از پراکندگی نهادهای رسمی عمدتا مردانه داده است.

اقتصاد زنانه، احیای صنایع دستی زنان

به طور کلی شبکه اجتماعی زنانه اینستاگرام و شرایط کرونایی به طور خاص نقش بسزایی در احیای صنایع دستی زنانه به عنوان یک بخش اقتصادی داشته است. زنان هنرساز و هنرمند اینستاگرامی در ایام کرونایی با رونق گرفتن معاملات مجازی، تا جای ممکن دست مردان واسطه گر و دلال که عمدتا با دستکاری در بازار منافع تولیدکننده و مصرف کننده به سود خود زیر پا می گذارند، کنار زده و خود به گونه ای تولید به مصرف، مستقیما با مشتریانشان ارتباط گرفته، ترکیبی از اینستاگرام و سیستم توزیع پست را به شبکه ای از کارگاه ها و مغازه های آنلاین خود تبدیل کرده اند.

پیشنهادات

پیشنهادات راهبردی این مقاله، اولا بازسازی یک گفتمان فمینیستی پساسنتی-پسامدرن بر پایه الهیات رهایی بخش انقلاب اسلامی است که در زمانه حاضر بر خلاف الهیات متصلب حوزوی می تواند توفیقات درخشانی بدست آورد. ثانیا تغییر نگاه سنتی به زنان و تغییر در مسیر تلاش هایی است که نه تنها به ساماندهی نسل جدید زنان خانه دار مجازی نمی اندیشند بلکه به عکس با اصرار بر پاردایم های متمرکز و بوروکراتیک و ایستای گذشته، متاسفانه اهدافی چون فیلترینگ اینستاگرام را در ذهن می پرورانند. در اینجا ما به مردان و زنانی نیاز داریم که با گفتمانی نو و سازماندهی غیرمتمرکز در فضای مجازی که در گسست از پارادایم سنتی موجود بتوانند نیروهای نوظهور آینده را در مسیر اهداف پیشرفت و توسعه کشور و کاملا همسو با گفتمان انقلاب اسلامی مدیریت و ساماندهی کنند.

جمع بندی

این پژوهش بر این باور است جامعه زنان نوظهور ایرانی از فعال ترین و مترقی ترین نیروهای امروز ایران است و بحران کرونا هم از جهت شرایط قرنطینه ای آن و هم از جهت بحران اقتصادی فراگیری که به تضعیف موقعیت مردان انجامیده است، تکانه ای در جهت افزایش ضریب اهمیت جامعه زنان نوظهور مجازی محسوب می شود، لذا حکمرانی زنان در نظام جمهوری اسلامی نیازمند تجدید نظری جدی در جهت تحولات در حال وقوع است. تحلیل ویژگی های زنان نوظهور مجازی و روند بازگشت به خانه نشان می دهد که نسل جدید با گذر از شالوده های فمینیستی مدرن از موقعیت بسیار بهتری برای بازسازی خانه و خانواده زوال یافته ایرانی برخوردار است. تغییر الگوی حکمرانی زنان در جمهوری اسلامی مستلزم تحولی هم در الهیات رسمی و تلقی سنتی از زنان و هم در الگوی سازماندهی زنان است.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر توسط محمدحسین بادامچی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.