تبعات بحران آب در عراق بر ایران

کشور عراق در جنوب غربی آسیا از اهمیت استراتژیک و بین المللی زیادی برخوردار است. شبکه توزیع آب در عراق بسیار فرسوده بوده و باعث هدررفت میزان زیادی از آب تولیدی به هنگام انتقال و توزیع می گردد. افزایش جمعیت، رشد اقتصادی، مصرف غیراصولی و… از جمله عوامل شکل گیری بحران آب در عراق است. پروژه گاپ ترکیه نیز باعث آثار منفی زیادی شده است. بحران آب بر زندگی مردم عراق، روابط مردم و دولت عراق، روابط مردم ایران و عراق و روابط دولت عراق با دولت ایران را تحت تاثیر قرار داده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

بحران های زیست محیطی یکی از مقوله های غیرنظامی و مهم تهدید امنیت به شمار می آید. در این میان، بحران آب یکی از مهمترین ابعاد محیط زیست تلقی می شود که آثار و تبعات گسترده ای دارد. تاکنون منازعات طولانی مدتی در غرب آسیا به علت مرزبندی ها انجام شده است. اما پیش بینی می شود که جنگ های آتی حول موضوع آب شکل بگیرد. در بین همسایگان ایران، کشور عراق از نظر بحران آب وضعیت ویژه ای دارد. بنابراین در این گزارش، ضمن بررسی وضعیت منابع آبی عراق، به بررسی پیامدهای این بحران برای ایران می پردازد. در نهایت، رهکارهایی متناسب ارائه می شود که می تواند احتمال تنش را به صفر برساند و بحران آبی را بهانه ای برای شکل گیری همکاری منطقه ای برای مهار آثار گسترده، فراسرزمینی و همه گیر تبدیل نماید.

وضعیت منابع آبی عراق

از نظر آب های زیرسطحی مناطق عراق را می توان به پنج بخش دشت های رسوبی، صحرای جزیره و منطقه صحرا تقسیم بندی کرد. منابع آب های زیرسطحی در مناطق کوهستانی و کوهپایه ای و موجدار، به دلیل میزان بارندگی بالا و تراکم برف از وضعیت مناسب و مطلوبی برخوردار است. اما سه بخش دشت های رسوبی، صحرای جزیره و منطقه صحرا از نظر کیفیت و کمیت آب در سطح پایینی قرار دارند.

آب های سطحی عراق شامل رودخانه های دائمی، رودخانه های فصلی و دریاچه های طبیعی مانند رودخانه فرات، رودخانه دجله، دریاچه ساوه و دریاچه دوکان است. آب های سطحی عراق در منطقه تالاب های جنوب و همچنین در آبگیرها و مخازن پشت سدها، در معرض تبخیر شدید قرار دارند.

عوامل مخرب در حوزه آب

از جمله عوامل شکل گیری بحران آب می توان به مواردی همچون افزایش جمعیت، رشد اقتصادی، مصرف غیراصولی، تغییرات آب و هوایی، اوضاع سیاسی، منابع مشترک آبی و سوء مدیریت منابع آب اشاره کرد. شکل گیری مشکلات آبی در عراق متأثر از چهار عامل اصلی طبیعی، انسانی، اقتصادی و سیاسی است.

در طول دو دهه اخیر، محیط طبیعی عراق به دلیل آلودگی هوا و آب و خاک، دچار ضعف و نابسامانی شدیدی شده است. کیفیت منابع آب به دلیل تعدد منابع آلوده کننده از یک سو و فقدان استراتژی مشخص در راستای بهبود و تقویت راه های تأمین آب سالم به شدت کاهش یافته و در حال حاضر عراق را با معضل آلودگی منابع آب شرب، رودخانه ها، آب های سطحی و زیرزمینی مواجه ساخته است. از جمله آلودگی ها می توان به آلودگی های زراعی، آلودگی صنعتی، آلودگی های مسکونی و زباله ها اشاره کرد.

پروژه گاپ ترکیه و تأثیر آن بر عراق

پروژه گاپ یا پروژه جنوب شرق آناتولی از پروژه های بسیار بزرگی است که ترکیه آن را به منظور آبرسانی به مساحت گسترده ای از اراضی مناسب برای کشاورزی و همچنین تولید برق برای مناطق جنوبی خود شروع کرد. تکمیل این پروژه در حدود ۴۰ درصد از آب ورودی به سوریه و ۷۵ درصد از آب ورودی به عراق را کاهش خواهد داد. از آثار منفی کاهش آب دجله و فرات بر روی عراق می توان به مواردی همچون خارج شدن ۴۰ درصد از اراضی کشاورزی کنونی عراق در اطراف فرات از زیر کشت، محرومیت بیش از ۲.۵ میلیون نفر از مردم عراق از آب فرات، افزایش شوری آب، کاهش حاصلخیزی خاک، پیدایش علایم بیابانی در مناطق زراعی و… اشاره کرد.

پیامدهای بحران آب در عراق

بحران آب زندگی مردم عراق را از جهت امنیت غذایی، بهداشت، بیکاری، مهاجرت و منازعات اجتماعی تحت تاثیر قرار می دهد. همچنین این بحران، روابط مردم و دولت عراق را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و باعث واگرایی و نافرمانی مدنی، بی ثباتی سیاسی، برجستگی هویت قومی در برابر هویت ملی و فعال شدن گروه های معارض می شود.

روابط مردم ایران و عراق نیز به بحران آب وابسته است. بحران آب می تواند باعث ناامنی مراکز و اماکن ایرانی در عراق، تحریم کالاهای ایرانی، واگرایی فرهنگی، مهاجرت به ایران و فعال شدن گروه های معارض در مناطق قومی شود. روابط دولت عراق با دولت ایران می تواند از طریق کاهش روابط سیاسی و همکاری های منطقه ای، ایجاد محدودیت های فرهنگی، تحدید روابط اقتصادی و اثرگذاری بر معادلات قومی ایران تحت تاثیر بحران آب قرارگیرد.

راهکارها و توصیه ها

با توجه به مطالعات انجام شده، راهکارهای زیر پیشنهاد می شوند:

کشت فراسرزمینی: این امر مستلزم وارد کردن تجهیزات فنی و مهندسی مدرن در مدیریت و بهره برداری منابع آبی عراق است که مواهبی همچون وسعت بخشیدن به زمین های زیرکشت، افزایش نیروی کار عراقی شاغل در بخش کشاورزی، رفع بخشی از نیازهای کشاورزی ایران و… را در پی خواهد داشت.

بازسازی شبکه آب و فاضلاب عراق: با توجه به فرسودگی شبکه آب رسانی و سیستم فاضلاب عراق که نقش عمده ای در آلودگی و هدررفت منابع آب سالم در این کشور داشته  است، زمینه لازم برای ورود شرکت های فنی-مهندسی دولتی و خصوصی کشورمان به این بخش کاملا فراهم است.

استفاده از ظرفیت یگان مهندسی حشدالشعبی عراق: آموزش، بهره گیری و تقویت یگان مهندسی حشدالشعبی در راستای پیشبرد و اجرای پروژه های آبی و اصلاحی مدنظر در عراق، ابزاری منحصر بفرد و بسیار کارآمد است.

ایجاد تأسیسات مشترک آب  شیرین کن در ساحل خلیج فارس: ایران و عراق با ایجاد تأسیسات مشترک آب شیرین کن در ساحل خلیج فارس، قادر خواهند بود تا ضمن تأمین بخش زیادی از نیاز استان های جنوبی دو کشور به آب شرب، چالش های تاریخی خود در حوزه مرزی را نیز به نفع همکاری های اقتصادی-اجتماعی به حاشیه برانند.

فعال سازی دیپلماسی عمومی آبی در عراق: دربارۀ اجرای طرح گرمسیری که ماموریت مهاربخشی از آب های مرزی غرب کشور با محوریت رودخانه پرآب سیروان را برعهده دارد.

مدیریت علمی و جامع حوضه های آبریز: حوضه های آبریز فراتر از مرزهای سیاسی کشورها هستند و کشورها باید در این زمینه با یکدیگر همکاری نمایند.

تقسیم کار و مسئولیت پذیری منطقه ای: لازم است که سهم طرح های سدسازی در شکل گیری پدیدۀ «ریزگردها» به شکل علمی مشخص شده و با اقدامات فنی، حقوقی و دیپلماتیک نسبت به تدوین یک پروتکل منطقه ای و مورد توافق، به تحقق مسئولیت پذیری و پاسخگو کردن کشورهای مجری طرح کمک نمود.

تشکیل کارگروه جهادی-تخصصی در سپاه پاسداران در حوزه حقابه ها از رودخانه های منطقه ای؛ با توجه به جایگاه بخش برون مرزی سپاه در منطقه غرب آسیا و به ویژه کشور عراق، تشکیل کارگروهی جهادی- تخصصی به موازات کارگروه فعال در وزارت نیرو که مبانی قانونی و کلیه اطالعات مستند را در حوزه حقابه ها از رودخانه ها و منابع آبی منطقه ای گردآوری می کند، می تواند نقش مؤثری در هماهنگی، اجراو پیاده سازی برنامه هاوراهکارهای مختلف داشته باشد. در این زمینه نیز به نظر می رسد که کشورمان از ابزارهای کارآمدتری نسبت به ترکیه و دیگر کشورها برخوردار است.

نهال کاری و ایجاد پوشش گیاهی: با توجه به داوطلبانه، جهادی و کم هزینه بودن این راهکار و امکان رهاسازی آب در فصل بارش در مناطق نهال کاری شده، می توان آن را در اولویت طرح ها، با اثرگذاری فوری و عمیق قرار داد.

جمع بندی

بحران آب در عراق که ناشی از موارد متعددی از جمله کاهش نزولات جوی، سوء مدیریت در تولید و توزیع آب، سدسازی های ترکیه و… است، می تواند در آینده ای نه چندان دور به تهدیدی برای جمهوری اسلامی ایران تبدیل شود. بحران آب در عراق پیامدهایی در سطح داخلی عراق، سطح روابط عراق  با ایران و همچنین سطح داخلی ایران دارد. بازسازی شبکه آب و فاضلاب عراق، استفاده از ظرفیت یگان مهندسی حشدالشعبی عراق، تشکیل کارگروه جهادی-تخصصی در سپاه پاسداران در حوزه حقابه ها از رودخانه های منطقه ای، نهال کاری و ایجاد پوشش گیاهی و… از جمله راهکارها و توصیه هایی هستند که به کاهش این بحران کمک می کنند.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی تبیین در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.