بررسی مسائل اجتماعی مرتبط با نظام سلامت ایران

حوزه سلامت یکی از مهم ترین بخش های هر جامعه ای است. عملکرد مطلوب حوزه سلامت باعث می شود که امید به زندگی افراد جامعه افزایش پیدا کند و زندگی بانشاطی داشته باشند. مسائل اجتماعی می توانند عملکرد این حوزه را دچار خدشه کنند. هر چند که برای مسائل اجتماعی تعاریف مختلفی وجود دارد اما به طور خلاصه می توان گفت که مسائل اجتماعی قبح اخلاقی دارند و هنجارهای اجتماعی جامعه را می شکنند که از جمله مسائل اجتماعی مربوط به حوزه سلامت می توان به مواردی چون مصرف خودسرانه دارو، بی اعتمادی به پزشک و تبعیض در دریافت خدمات سلامت اشاره کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

بی شک یکی از ضروری ترین و مهم ترین شاخص های یک جامعه سلامت است. سلامت علاوه بر این که به شادابی و تن درستی یک جامعه می انجامد، به افزایش مشارکت اقتصادی و بهره وری نیز منجر می‎شود. همه این نتایج نشان می دهد که باید به این بخش توجه ویژه ای کرد. یکی از عواملی که بخش سلامت را دچار تهدید می کند، مسائل اجتماعی است. مسائل اجتماعی قبح اخلاقی دارند و هنجارهای اجتماعی را می شکنند. از مسائل اجتماعی حوزه سلامت می توان به مواردی چون مصرف خودسرانه داروها، بی اعتمادی به پزشک و تبعیض و بی عدالتی در دریاقت خدمات سلامت اشاره کرد. در این پژوهش سعی شده است که به مسائل اجتماعی حوزه سلامت کشور بررسی شوند و پس از یافتن مهم ترین این مسائل، برای حل آن ها راهکاری ارائه شود.

روش شناسی پژوهش

در اولین مرحله این پژوهش سعی شده است که رابطه بین مشکلات نظام سلامت و مسائل اجتماعی نظام سلامت یافت شود. برای انجام این مهم با متخصصان و خبرگان حوزه سلامت به صورت عمیق نیمه ساختارمند مصاحبه شده است و به این طریق فهرستی از روابط مشکلات نظام سلامت و مسائل اجتماعی یافت شده است. در گام بعدی پژوهش کوشش شده است تا مسائل اجتماعی نظام سلامت اولویت بندی شود. برای رسیدن به این هدف از پرسش نامه استفاده شده است. همچنین جامعه هدف این مرحله از پژوهش افراد مطلع، سیاست گذاران و خبرگان حوزه اجتماعی بوده اند. در مرحله سوم و آخر این پژوهش، تیم پژوهش پیشنهاداتی برای حل این مسائل اجتماعی ارائه کرده اند.

تعریف مسائل اجتماعی

هر جامعه انسانی برای آن که بتواند نیازهای خود را به خوبی برطرف کند، به هنجارها و قوانین مختلفی نیاز دارد. اگر در یک جامعه هنجارها و قوانین رعایت نشوند، مسئله اجتماعی به وجود می آید. ایجاد مسئله اجتماعی می تواند به امنیت، آسایش و سلامت آن جامعه آسیب وارد کند. انواع مختلفی از مسائل اجتماعی می تواند بر روی سلامت یک جامعه تاثیر بگذارد که از آن ها می توان به رشد بی رویه جمعیت، توسعه و گسترش بی رویه شهرنشینی، ماشینی شدن کارها و … اشاره کرد.

یکی از مهم ترین ویژگی های مسائل اجتماعی این است که تک عاملی نیستند. به این معنا که ممکن است از طریق چندین عامل به وجود بیایند و از یک رابطه پیچیده علت و معلولی تبعیت کنند. نکته مهم دیگر این است که ماهیت مسائل اجتماعی نیز فرابخشی است. به عنوان مثال حتی اگر مسئله ای اجتماعی در بخش سلامت بروز کند، ممکن است که بخش های دیگر جامعه را نیز دچار مشکل می کند.

همان طور که گفته شد، مسائل اجتماعی به دلیل عوامل محتلفی ایجاد می شوند اما اگر از منظر کاکردگرایانه به جامعه نگاه کنیم، مسائل اجتماعی از طریق کج رفتاری های خرده نظام های اجتماعی به وجود می آیند. در بخش سلامت نیز خرده نظام های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی می توانند مسائل اجتماعی را به وجود بیاورند و این بخش را دچار مشکلات مختلفی کنند.

مسائل اجتماعی حوزه سلامت و سیاست های پیشنهادی

پس از انجام مراحل پژوهش مسائل اجتماعی حوزه سلامت یافت شده است و پس از آن سعی شده است تا مهم ترین این مسائل در یک تقسیم بندی گنجانده شود و پس از آن سیاست پیشنهادی برای حل هر یک از این مسائل ارائه شود:

• مسائل اجتماعی نظام سلامت از منظر ارائه خدمت: مسائلی چون «احساس عدم امنیت در دریافت خدمات»، «بالارفتن میزان جراحی های زیبایی»، «خوددرمانی و مراجعه دون صلاحیت»، «نرخ بالای سزارین» و «عدم توجه به سلامت دهان و دندان» اشاره کرد. برای حل این مسائل می توان به مراقبت های پیش بیمارستانی را تقویت کرد. همچنین به جامعه جهت عوارض احتمالی جراحی زیبایی آموزش داد. از ابزارهای قانونی استفاده کرد تا جلوی تبلیغات دارویی گمراه کننده گرفته شود. همین طور امکان زایمان بدون درد را در همه بیمارستان ها فراهم کرد.
• مسائل اجتماعی نظام سلامت از منظر دسترسی به داروهای ضروری: از مسائلی که در این دسته قرار می گیرند، می توان به «بالا بودن مصرف خودسرانه داروها خصوصا آنتی بیوتیک ها»، «کاهش دسترسی به برخی داروها در بیماری های مزمن به دلیل تحریم ها» و «خرید داروها از کانال های غیررسمی» اشاره کرد. برای حل مشکل بالابودن مصرف آنتی بیوتیک می توان به بیماران آموزش داد که چگونه باید از این دارو استفاده کنند یا بر ارائه این دارو بدون نسخه در داروخانه ها نظارت کرد. از آن جایی که ترس از کمبود دارو در بیماران وجود دارد، باید دست به تولید داروی ژنریک زد و فضای رقابتی سالمی را برای تولیدکنندگان دارو فراهم کرد. برای حل مشکل خرید از کانال های غیررسمی نیز باید مردم را تشویق کرد تا این مکان ها را در صفحات مجازی گزارش دهند.
• مسائل اجتماعی نظام سلامت از منظر تامین مالی: یکی از مسائل اجتماعی که به تامین مالی مربوط می شود، مسئله افزایش تقاضای خدمات از سوی افراد بیمه شده است. برای حل این مسئله می توان شبکه ارائه خدمات از سوی بیمه شدگان را تقویت کرد تا این تقاضاها کنترل شود. از دیگر مسائل این بخش می توان به نرخ ۲۰ درصدی ناباوری و بالا بودن هزینه های آن اشاره کرد که برای رفع این مشکل می توان ظرفیت مراکز ناباروری دولتی را افزایش داد. مشکل دیگر افزایش هزینه های درمانی است که برای حل آن می توان نظام ارجاع و پزشک خانواده را تقویت کرد. همچنین به بیماران هزینه های غیرضروری و پنهانی چون هزینه سفرهای برای خدمات تحمیل می شود که این مشکل را نیز می توان مانند راهکاری چون استفاده از ظرفیت خدمات آنلاین و پزشکی از راه دور حل کرد.
• مسائل اجتماعی نظام سلامت از منظر حاکمیت و رهبری: از مسائل اجتماعی که به این بخش مربوط می شوند، می توان به مواردی چون «انجام سقط جنین غیرایمن»، «تبعیض و بی عدالتی در بهره مندی از خدمات سلامت»، «خرید و فروش اعضای بدن» و «مافیای کنکور در رشته های پرطرفدار نظام سلامت» اشاره کرد. برای مسئله نخست می توان قانون سقط جنین را اصلاح کرد. مشکل بی عدالتی در بهره مندی از خدمات سلامت نیز با ارتقای خدمات گروه های آسیب پذیر حل می شود. برای حل مسئله سوم باید از ابزارهای قانونی در مقابله با خرید و فروش اعضای بدن استفاده کرد. مشکل کنکور را نیز می توان با برگزاری آزمون های استاندارد در سه سال آخر دوره دبیرستان حل کرد.
• مسائل اجتماعی نظام سلامت از منظر اخلاق: به خطر اقتادن محرمانگی بین پزشک و بیمار یکی از مسائل اجتماعی این بخش است که آن را می توان با اصلاح تجدیدنظر در قوانین مربوز به مسئولیت مدنی پزشکان حل کرد. از دیگر مسائل این بخش می توان به بی اعتمادی به پزشک و نظام سلامت اشاره کرد که برای مبارزه با این مشکل باید از روحیه تعاون و مشارکت عمومی در نظام سلامت بهره برد. موضوع دیگر مسئله رشوه است که مهم ترین راهکار، اجرای قانون ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد است.

جمع بندی

یکی از مهم ترین بخش های هرجامعه ای حوزه سلامت است. وضعیت مطلوب در این حوزه موجب نشاط و سلامتی در میان افراد یک جامعه می شود. عملکرد نظام سلامت می تواند به وسیله مسائل اجتماعی دچار خدشه شود. هر چند که تعاریف گوناگونی در زمینه مسئله اجتماعی وجود دارد اما به طور خلاصه می توان گفت که مسائل اجتماعی قبح اخلاقی دارند و هنجارهای جامعه را می شکنند. در این پژوهش سعی شده است تا با کمک نخبگان حوزه سلامت مهم ترین مسائل اجتماعی این حوزه پیدا شود و با دسته بندی آن ها، برای هر یک راه حلی ارائه شود. مسائل اجتماعی یافت شده به دسته ها مسائل اجتماعی مربوط به خدمت، دسترسی به داروهای ضروری، تامین مالی، حاکمیت و رهبری و اخلاق تقسیم شدند و در انتها به بخشی از راه حل های پیشنهادی درباره هر دسته اشاره شده است.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی خوب سلامت با همکاری امیرحسین تکیان و علیرضا اولیایی منش در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.