گونه شناسی و تحلیل کمی مسائل مخاطبان و کاربران اینستاگرام در ایران
رسانه های اجتماعی نسبت به رسانه های سنتی از محبوبیت بیشتری برخودار هستند. از جمله دلایل محبوبیت آن نسبت به رسانه های سنتی می توان به دسترسی آسان، تعاملی بودن، بالا بودن سرعت تولید و تبادل محتوا، سرعت بالای تغییر اطلاعات در آن، چندرسانه ای بودن و دسترس پذیری سایر کاربران اشاره کرد. با تغییر محیط زندگی، رسانه های اجتماعی و تعاملی فرصت های خوبی را برای تولید و مصرف محتوا ایجاد کرده اند. از میان رسانه های اجتماعی، اینستاگرام با ارائه خدمات اشتراک گذاری تصویر، موفقیت بسیاری کسب کرده است و توانسته کاربران یا به اصطلاح دنبال کنندگان بسیاری را به خود جلب کند. اینستاگرام در ایران به دلیل فیلتر نبودن و به عنوان محلی برای بیان دیدگاه های سیاسی، مذهبی و پیگیری کسب وکار تجاری و بازاریابی دارای محبوبیت فراوانی است.
ضرورت و اهداف پژوهش
رشد روزافزون اینستاگرام که مبتنی بر ارسال و به اشتراک گذاری عکس و ویدئو است، نشانه افزایش جذابیت رسانه های اجتماعی تصویری و افزایش علاقمندی کاربران به آن ها محسوب می شود. اینستاگرام تنها عرصه بازنمایی زندگی شخصی نیست، بلکه به محلی برای بیان دیدگاه های سیاسی، مذهبی و پیگیری کسب و کار تجاری و بازاریابی تبدیل شده است. همچنین اینستاگرام برخلاف سایر شبکه های اجتماعی نظیر فیسبوک، توییتر، یوتیوب و… در ایران به طور مطلق فیلتر نیست. یکی از دلایل محبوبیت اینستاگرام در سال های اخیر نیز می تواند همین مورد باشد. با توجه به محبوبیت اینستاگرام در ایران و تعداد بالای کاربران آن، ضروری است که ابعاد مختلف مصرف این رسانه مورد تحقیق و تحلیل قرار بگیرد.
با توجه به ویژگی های منحصربه فرد شبکه اجتماعی اینستاگرام، طیف متنوعی از کاربران با ویژگی های فردی، اجتماعی و فرهنگی مختلف از آن استفاده می کنند. هدف اصلی مطالعه حاضر، بررسی میزان مصرف اینستاگرامی و تحلیل سبک زندگی کاربران در اینستاگرام و گونه شناسی مخاطبان و کاربران اینستاگرام در ایران می باشد.
روش شناسی پژوهش
در مطالعه حاضر برای دستیابی به هدف مذکور از روش کمی پیمایش و از تکنیک پرسشنامه برای گردآوری داده ها استفاده شده است. جامعه آماری مطالعه حاضر کلیه کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام در کشور است. در مطالعه حاضر نمونه آماری تعداد کاربران شبکه اجتماعی برای شهر تهران ۳۸۴ نفر و برای مراکز سایر استان ها ۶۰۰ نفر می باشد.
اینستاگرام؛ رسانه ای مغفول در مطالعات پیشین
مطالعات داخلی به گونه شناسی کاربران اینترنت و شبکه های اجتماعی و به طور خاص کاربران فیسبوک، تلگرام و یوتیوب پرداخته اند. با توجه به ماهیت متفاوت اینستاگرام (از منظر تصویری بودن) در مطالعات داخلی انگیزه کاربران اینستاگرام مورد بررسی قرار نگرفته است و گونه شناسی از کاربران اینستاگرام و فراوانی تیپ های مختلف کاربران وجود ندارد. مطالعات تجربی انجام شده در کشور بر انگیزه استفاده از شبکه های مجازی و اینترنت تاکید دارندکه از مهم ترین این انگیزه ها می توان به «تقویت و توسعه ارتباطات اجتماعی»، «ابراز احساسات و عواطف»، «پرسه زنی مجازی در قالب گذران اوقات فراغت و سَرَک کشی به عرصه عمومی-خصوصی کاربران فضای مجازی»، «آزادی بیان و خود افشاگری» و «اطلاع یابی و اطلاع رسانی» اشاره کرد.
میزان استفاده کاربران از اینستاگرام
میزان استفاده کاربران از شبکه اجتماعی اینستاگرام روزانه تقریبا ۱۰۴ دقیقه است که تقریبا ۳۹% کاربران کمتر از یک ساعت، تقریبا ۳۹% کاربران بین یک تا سه ساعت و تقریبا ۲۲% کاربران بیش از سه ساعت از این شبکه ی اجتماعی استفاده می کنند. بر طبق آمارهای داخلی به دست آمده از شبکه های اجتماعی ۲.۹% کاربران فقط از یک شبکه اجتماعی،۲۹.۷% کاربران از دو شبکه اجتماعی، ۵۳.۸% کاربران از سه شبکه اجتماعی شامل (تلگرام، واتس آپ و اینستاگرام) و ۱۳.۵% کاربران از بیش از سه شبکه اجتماعی استفاده می کنند.
کاربران شبکه های اجتماعی طیفی از منفعل مصرف کننده تا فعال تولید کننده را شکل می دهند. به طوری که ۲۵.۸% منفعل هستند و میزان فعالیت کمی به عنوان مصرف کننده دارند. ۲۱.۷% آن ها منفعل و تا حدود زیادی مصرف کننده محتوا هستند. ۲۳.۴% آن ها تا حدودی فعال و به عنوان مصرف کننده محتوا شناخته می شوند،۱۷.۳% کاربران فعال و تا حدود کمی تولید کننده محتوا هستند و ۱۱.۸% کاملا فعال و تولیدکننده محتوا شناخته می شوند.
گونه شناسی کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام بر مبنای انگیزه
متخصصان ارتباطات،کاربران رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی را بر مبنای «مشارکت و سبک مشارکت کاربران»، «کنشگری در شبکه های اجتماعی»، «مصرف شبکه اجتماعی»، «انگیزه محور یا انگیزه استفاده از شبکه اجتماعی» گونه شناسی می کنند. در مطالعه حاضر کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام بر مبنای انگیزه استفاده گونه شناسی شده است.
کاربران ابزاری: هدف و انگیزه اصلی این گروه از استفاده از اینستاگرام خرید کالا یا بررسی قیمت ها و کسب درآمد، فروش کالا یا امور فعالیت مرتبط با کار یا تولید است.
کاربران تعامل گرا: این کاربران شبکه اجتماعی اینستاگرام دسته بزرگی از کاربران هستند، رفتار آن ها به لحاظ مکالمات جزئی با دیگران تفریحی و میزان مشارکت آن ها بالا است.
کاربران اطلاع یاب: کاربرانی که با انگیزه شناختی به گردآوری اخبار و اطلاعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی در گستره ملی و محلی می پردازند.
کاربران رابطه ساز: گروهی هستند که به آسانی رابطه دوستی برقرار می کنند و این گروه در «نوشتن نامه و یا پیام»، «تماس با دیگران» و «جستجوی دوستان جدید» فعال تر هستند. تقریبا ۱۵% کاربران، از اینستاگرام برای «تعامل با گروه های دوستی و برقراری دوستی با جنس مخالف» استفاده می کنند.
کاربران منتقد: کاربرانی که به بیان دیدگاه های انتقادی اجتماعی، سیاسی و مذهبی خود می پردازند.
کاربران افشاگر: کاربرانی که به افشاگری و بازنمایی خود در زمینه های سبک زندگی یا زیبایی شناختی می پردازند.
کاربران پرسه زن: کاربرانی که مایل اند اوقات فراغت خود را به گشت وگذار و تماشا در فضای سایبری بگذرانند.
کاربران هنردوست: کاربرانی که در اینستاگرام به فعالیت هایی مانند گوش دادن به موسیقی آنلاین و مشاهده آنلاین فیلم و کلیپ های هنری می پردازند.
کاربران خودشیفته: این کاربران وقایع مهم زندگی در قالب عکس و فیلم به اشتراک می گذارند و اینستاگرام را فضایی برای بازنمایی زندگی روزمره خود می دانند.
کاربران تخصص گرا: کاربرانی که از اینستاگرام برای کسب آموزش در حوزه خاص استفاده می کنند.
کاربران کنجکاو: کاربرانی که از اینستاگرام برای زیر نظر گرفتن زندگی دیگران و اغلب با نام جعلی استفاده می کنند.
کاربران مسئولیت گرا: کاربرانی که از اینستاگرام برای عضویت در پویش های اجتماعی استفاده می کنند.
پیشنهاد ها و اقدامات جهت مدیریت اینستاگرام
به طور میانگین کاربران فضای مجازی ماهانه ۴۰ هزار تومان برای استفاده از فضای مجازی هزینه می کنند. بر این مبنا دولت باید نقش مهمی در سیاست گذاری، مدیریت شبکه اجتماعی و اقتصاد یا هزینه کرد برای شبکه های اجتماعی داشته باشد و از این ظرفیت برای درآمدزایی استفاده کند.
اگر کاربران اینستاگرام را بر مبنای مواجهه با آسیب طیف بندی کنیم، دو گروه افراد آسیب زا و افراد آسیب پذیر وجود دارد که مستلزم مدیریت اجتماعی می باشند. با توجه به این اختصاص بخشی از درآمد دولت از اینستاگرام و دیگر شبکه های اجتماعی به مدیریت و حل آسیب های اجتماعی از این شبکه ها ضروری است.
یکی از مهمترین دلایل استفاده از شبکه های اجتماعی خارجی اعتماد کاربران ایرانی به آن ها و ارائه خدمات فنی قومی است. اگر شبکه های اجتماعی داخلی از نظر فنی و خدمات دهی قوی ظاهر شوند و نیز خدمات و محتوای بومی ارائه کنند که شبکه های خارجی قادر به ارائه این خدمات و سرویس ها به کاربران ایرانی نباشند، می توانند در بین کاربران مورد اقبال واقع شوند.تقریبا ۱۵% کاربران، از اینستاگرام برای «کسب درآمد، فروش کالا یا فعالیت مرتبط با کار یا تولید» استفاده می کنند. بنابراین می توان با توانمندسازی خرده فروش ها و تولیدکنندگان نظیر روستاییان یا عشایر، به شبکه های اجتماعی اینستاگرام در افزایش بازدهی تولید و خدمات کمک کرد.
یکی از مهمترین کارکردهای شبکه اجتماعی اینستاگرام بعد آموزشی آن است. تقریبا ۲۴% کاربران، از اینستاگرام برای «کسب آموزش در حرفه خاص نظیر زبان، آرایشگری، پزشکی، مکانیکی و…» استفاده می کنند. گاهی ارائه آموزش های پزشکی و زیبایی ممکن است همراه با زیان های جبران ناپذیری برای کاربران باشد. بنابراین ارائه گواهی خدمات الکترونیک برای آموزش در حوزه های خاص ضروری به نظر می رسد.
جمع بندی
شبکه های اجتماعی به ویژه اینستاگرام به دلیل خصوصیات منحصربه فردش بسیار مورد توجه کاربران قرار گرفته است. عدم فیلتر بودن اینستاگرام در ایران در کنار خصوصیات این شبکه باعث محبوبیت آن شده است. بنابراین ضروری است که ابعاد مختلف مصرف این رسانه مورد تحقیق و تحلیل قرار بگیرد.
در این پژوهش، کاربران اینستاگرام بر مبنای انگیزه استفاده به گونه های کاربران ابزاری، تعامل گرا، اطلاع یاب، منتقد، افشاگر، خودشیفته، تخصص گرا و… تقسیم می شوند و به کمک بررسی آماری میزان استفاده کاربران از این شبکه ارائه شده است. از جمله اقدامات مدیریتی پیشنهاد شده در این پژوهش این است که با توجه به ظرفیت ها و محبوبیت این شبکه اجتماعی، دولت می تواند اقداماتی را در راستای درآمدزایی و بهره گیری هرچه بهتر از این شبکه اجتماعی انجام دهد. همچنین با توجه به آسیب های اینستاگرام بر گروهی از افراد بخشی از این درآمدها صرف مدیریت و حل آسیب های اجتماعی آن شود.
این مطالعه در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی توسط مهدی شهبازی و به سفارش سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
