بررسی نظام آمار اقتصادی نشر و پی نمایی مبتنی بر رویکرد دانش بنیان

صنایع فرهنگی، ابعاد و سطوح مختلفی دارند. یکی از زیرشاخه ­های اصلی این صنعت، صنعت چاپ، نشر و پی نمایی در قالب کتاب، مجله، روزنامه  ها به صورت فیزیکی و الکترونیکی است. این صنعت نقش مهمی در انتقال فرهنگ، تمدن و دستاوردها به مناطق و جوامع دیگر را دارد. همه نظام های سیاسی جهت تاثیرگذاری در بخش های مختلف امور فرهنگی سرمایه­ گذاری کلانی در این حوزه دارند. ایران با قدمت و سوابق فرهنگی-تمدنی ریشه  دار از ظرفیت و پتانسیل لازم جهت تاثیرگذاری در این حوزه برخوردار است. در این چارچوب نیازمند است سیاستگذاری خاص و مطلبی متناسب با ارزش  های فرهنگی- اقتصادی کشور در حوزه نشر و پی  نمایی در دستور کار قرار گیرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

صنعت نشر و پی­ نمایی از جمله صنایع مهم و تاثیرگذار در سطح جهان است. بنابر آمارهای ارائه  شده در سال ۲۰۱۴ بیش از ۶/۱ تریلیون دلار در دنیای رسانه هزینه شده که مبلغی بالغ  بر ۳۰۰ میلیارد دلار آن به نشر کتاب، مجله، روزنامه و نشر دانشگاهی اختصاص  یافته بود. مطابق با دیگر گزارش  های اقتصادی در سال ۲۰۱۲ در صنایع نشر، سرگرمی و رسانه، حدود ۱۵ درصد از کل ارزش برآورده شده، مربوط به نشر کتاب و محتوای آموزشی بود. روزنامه و مجلات هم به ترتیب سهمی ۱۷ و ۱۱ درصدی از کل ارزش را به خود اختصاص داده بودند. مطابق با گزارش آنکتاد، صادرات جهانی کالای خلاق ۵۱۰ میلیارد دلار بوده که ۷ درصد آن، معادل بیش از ۵/۳ میلیارد دلار مربوط صنعت نشر است. در همین چارچوب صنعت نشر به عنوان یک محور زیرمجموعه صنایع فرهنگی در برنامه  های کشور ها نقش مهمی دارد. به طورکلی صنعت نشر و پی  نمایی از ابعاد و رویکردهای اقتصادی، علمی، فرهنگی و سیاسی برخوردار است و بر بخش  های مختلف جامعه به  صورت مستقیم وغیرمستقیم تاثیر دارد. این پژوهش به صورت کاربردی ضمن استفاده از منابع، اسناد، آمار و آثار داخلی و خارجی و همچنین برگزاری جلسات تخصصی متعدد با کارشناسان بخش خصوصی و دولتی می کوشد نظام آماری دقیقی از این صنعت را ارائه دهد.

تعریف و طبقه بندی صنعت نشر

از صنعت نشر و پی نمایی به عنوان اجزای اصلی صنایع فرهنگی و رسانه  ای یاد می کنند. برای شناخت اهمیت این حوزه  ها نیازمند است تعریف و تحلیلی دقیق از آن ها صورت گیرد. اغلب نشر را از زاویه­ ی رسانه تعریف کرده  اند. در همین چارچوب باید گفت که امروزه به علت نیازهای روزمره و برای بالا رفتن کیفیت زندگی به حجم زیادی از اطلاعات نیاز است که در حوزه  های مختلف هنری، علمی، فرهنگی، تفریحی و سیاسی باید اطلاعات و تحلیل  های دقیقی به شهروندان جامعه ارائه شود. این کارکرد را نشر و انتشارات بر عهده دارند. اغلب نشرها صورت چاپی، تصویری و یا صوتی از طریق تلویزیون، کتاب، روزنامه، اینترنت و… است و وسایل ارتباط  جمعی در اختیار افراد جامعه قرار می دهند. بر اساس همین الگوی تحلیل، رسانه ها به دو گروه کلی چاپی و الکترونیکی تقسیم شده اند.

رسانه های چاپی

رسانه چاپی اولین ابزاری است که از آن در جهت ثبت و نشر دستاوردهای انسان  ها پس از یکجانشینی استفاده شد و در کیفیت های مختلفی تاکنون استمرار یافته است. طی پانصد سال گذشته با اختراع صنعت چاپ، تحولات مختلفی در عرصه انتشار صورت گرفت. رسانه های چاپی در عصر صنعت چاپ به دو گونه مختلف تقسیم شده اند. گونه نخست بر اساس چرخه زمانی تولید که معمولا در قالب یک بازه زمانی هفتگی، ماهانه و فصلی مطالبی نشر می دهند. دومین گونه بر اساس نوع محصول همچون کتاب، مجله، روزنامه، بروشور، کاتالوگ، تبلیغاتی و… است.

رسانه های الکترونیکی

متاثر از تحولات در عرصه فناوری های ارتباطی و رسانه ای از قرن بیستم به بعد بود که اختراع سبک دیگری از رسانه  های چاپی یعنی رسانه های الکترونیکی پا به عرصه نهادند. به  طورکلی نشر را فعالیتی جهت برقراری ارتباط یا رساندن پیام و محتوا به وسیله ابزارهای مختلفی چون رادیو، تلویزیون و اینترنت معنی کرده اند که بر اساس آن اطلاعات به بهترین نحو ممکن در اختیار همگان قرار می  گیرد. این امر به وسیله ناشر و فعالیت های چون تالیف، ترجمه، ویراستاری، حروف  چینی، صفحه  آرایی، لیتوگرافی، بازاریابی، توزیع و … صورت می گیرد.

پی نمایی (Comic strip)

پی نمایی نیز یکی از بخش  های صنایع فرهنگی است و اغلب قرابت زیادی با حوزه نشر دارد. پی  نمایی در تعریف لغوی و اصطلاح این  گونه معرفی  شده است: «دنباله  های کوتاهی از طنز از طراحی­ های طنز و سرگرم کننده به همراه مقدار کمی متن که اغلب در روزنامه  ها چاپ می  شود». این صنعت که در کشورهای پیشرفته دنیا چون آمریکا و ژاپن مورد توجه ویژه قرارگرفته نوعی طراحی کتاب تصویری است که برای کاراکترسازی و بالاخص ابرقهرمان ­سازی بسیار کارآمد می باشد. از دل همین صنعت ابرقهرمانان زیادی چون سوپرمن، بت ­من، اسپایدرمن، گارفیلد و… متولد شده اند. این صنعت می تواند بر ذهن کودکان و نوجوانان در حوزه شخصیت و القای باورها و رفتارهای خاص تاثیری عمیق و بلندمدت بگذارد.

بررسی اقتصاد صنعت نشر و پی ­نمایی

صنعت نشر و پی ­نمایی همانند دیگر صنایع فرهنگی با توجه به کارویژه  های فرهنگی – اجتماعی و اقتصادی نقش مهمی در ترویج و باورهای فرهنگی و ایجاد ثروت و سرمایه­گذاری اقتصادی – خلاقیت دارند. بنابر آمارها و گزارش  های معتبر نهادهای بین  المللی در حوزه صنایع فرهنگی و خلاق در سال ۲۰۱۵ حدود ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی و درآمدزایی را صنعت نشر و پی نمایی در برگرفته بود و به طور کلی سهمی بیش از ۲۲ درصد در حوزه فروش و اشتغال جمعیت جهان را شامل شده بودند. همچنین در سال ۲۰۱۲ صادرات جهانی کل کالاهای خلاق ۵۴۷۵۱۳ میلیون دلار بود که ۷ درصد از این رقم (حدود ۳۸۳۲۶) میلیون دلار آن به صنعت نشر مربوط بوده است.

در سال ۲۰۱۵ گزارشی در مورد کشورهای برتر در صنعت چاپ و نشر و درآمدزایی کشورها در سطح دنیا منتشر شد؛ در این گزارش به ترتیب کشورهای آمریکا، چین، آلمان، بریتانیا، ژاپن، کره جنوبی، فرانسه، اسپانیا، برزیل، ایتالیا و ترکیه بیشترین سهم را داشتند. در ایران نیز به  رغم اهمیت این صنعت آمار درستی از وضعیت و کم و کیف صنعت نشر موجود نیست. در سند برنامه ششم توسعه در بخش اهداف کیفی، سهم اقتصادی نشر کتاب از تولید ناخالص ملی در سال ۹۳ مقدار ۱۲/۰ درصد اعلام شده است. بنابر برخی آمارها در ایران شاخص  های مربوط به تعداد عناوین ارقامی نزدیک به کشورهای برتر جهان برخوردار است، اما در شاخص شمارگان کتاب ضعف های مشهودی وجود دارد.

 مهم ترین عناصر زنجیره  هایی ارزش آفرین اقتصادی در صنعت نشر و پی­ نمایی در اقتصاد کشور عبارت اند از: تولید، توزیع و ایجاد محتوا، نگارش و اشتراک محصولات، طراحی و رنگ آمیزی، شاغل بودن در فرآیند چاپ، بازاریابی فروش آن ها در کتابخانه های فیزیکی و مجازی و… .

تحلیل صنعت نشر با رویکردهای جدید و دانش  بنیان

با ورود تکنولوژی های حاصل از دانش دیجیتال به زندگی مردم، از یکسو فرآیندهای تولید و به  طورکلی زنجیره ارزش بسیاری از صنایع تغییر پیدا کرد و هم سبک زندگی جوامع تحت تاثیر مستقیم این پدیده قرار گرفت. صنعت نشر نیز از جمله صنایعی بود که در دو عرصه تقاضا و عرضه تحت تاثیر مستقیم و غیرمستقیم این تحولات قرار گرفت. این تحولات به طوری پیش رفت که حتی امروزه خرید و فروش  های دیجیتالی و الکترونیکی در وضعیت بسیاری مطلوبی نسبت به فروش فیزیکی قرار دارد. از جمله مهم ترین زمینه  ها و بسترهایی که تحت تاثیر تحولات فناوری  های مدرن قرارگرفته، انتشار، فرآیند بازاریابی، تقاضای چاپ و انتشار الکترونیکی، فروش آنلاین، تولید محتوای آثار، اختراع کتاب  های صوتی، دسترسی مطلوب اکثریت به گوشی های هوشمند، لب تاپ و رایانه های گوناگون و… بودند.

راهکارهای مطرح شده برای ایجاد و توسعه اقتصاد نشر و پی ­نمایی در ایران

 یکی از مواردی که می تواند به تقویت و توسعه پایه  های علمی، فرهنگی، اقتصادی جامعه کمک کند، فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی است. دراین زمینه نیازمند است صنعت نشر و چاپ فعال برای تولید و توزیع مناسب این صنعت تاثیرگذار در اختیار باشد. در ادامه به برخی از مهم ترین راه­ کارهای ارائه شده برای بهبود کسب  و کار این صنعت اشاره می  شود:

• پی بردن به اهمیت و اثرگذاری این صنعت در حوزه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی توسط نهادها و ارگان های تبلیغی، آموزشی و فرهنگی کشور و تلاش جهت یک برنامه  ریزی منسجم و چشم  انداز دراین حوزه؛
• طراحی و طبقه ­بندی استاندارد، برنامه آماری واقعی و چشم اندازی شفاف برای فعالیت صنایع دستی در ایران و شناخت کاستی  ها و برنامه ریزی جهت بهبود وضعیت موجود؛
• استفاده از دستاوردهای مثبت و تجربیات سایر کشورهای پیشرو در عرصه این صنعت و تلاش برای بومی کردن آن ها با ارزش ها و سنت های داخلی کشور؛
• برگزاری جشنواره ­های سینمایی، مستندسازی و پخش آن در رسانه ­ی ملی با هدف ایجاد انگیز و بازاریابی مستحکم؛
• توسعه عمرانی و زیرساخت ­های نوآور در فناوری های ارتباطی و رسانه ای باهدف انتشار دقیق، به موقع و آسان محصولات در نقاط مختلف کشور و مرزهای بیرونی؛

جمع بندی

صنایع فرهنگی، ابعاد و سطوح مختلفی دارند. یکی از زیرشاخه ­های اصلی این صنعت، صنعت چاپ، نشرو پی نمایی در قالب کتاب، مجله، روزنامه ها به  صورت فیزیکی و الکترونیکی است. به رغم اهمیت این مسئله، تاکنون به  صورت دقیق و ویژه این حوزه مورد عنایت نبوده است؛ بنابراین نیاز است سیاستگذاری خاص و مطلبی متناسب با ارزش های فرهنگی – اقتصادی کشور در حوزه نشر و پی نمایی در دستور کار قرار گیرد. در این پژوهش ضمن استفاده از منابع، اسناد، آمار و آثار داخلی و خارجی در جهت شناخت ابعاد اقتصادی این صنعت راهکارهایی برای ایجاد و توسعه اقتصاد نشر و پی ­نمایی در ایران ارائه شده است. از جمله این راهکارها می توان به استفاده از دستاوردهای مثبت و تجربیات سایر کشورهای پیشرو در عرصه این صنعت و تلاش برای بومی کردن آن ها با ارزش ها و سنت های داخلی کشور اشاره کرد.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری با همکاری روح اله ابوجعفری، علی افضلی و مجتبی نصراللهی ­نسب در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.