مدل روابط عاطفی در خانواده سالم
ارائه مدل ارتباط عاطفی بین همسران با مطالعه جایگاه ارتباط عاطفی، عوامل زمینه ساز، موانع و راهکارها مبتنی بر سیره اهل بیت (ع)
انسان موجودی است که فطرتا بر پایه محبت و مهرورزی آفریده شده است. بر پایه نیازهای غریزی کانون گرم خانواده با پیوند مقدس ازدواج شکل می گیرد. خانواده ای که در مسیر ترقی و کمال به اعضای خود انرژی میبخشد. این ازدواج بستر تامین نیازهای گوناگون همسران از جمله نیازهای عاطفی است. در میان روابط بین همسران، این رابطه عاطفی است که طرفین را به هم گره زد است. اسلام با ویژگی های همه جانبه نگری خود، این حوزه را که یکی از مهم ترین ابعاد وجود آدمی نیز هست را مورد توجه قرار داده و با ارائه جایگاه و تعریف ویژه از آن، باید و نبایدهایی در خصوص آن وضع کرده است؛ بدین طریق همسران مسلمان با آشنایی و التزام به آن، ضمن پاسخگویی به نیازهای عاطفی خود، آرامش و رضایتمندی کیفیت زندگی خود را بهبود می بخشند.
کلیدواژه: اسلام، رابطه عاطفی، همسر
ضرورت و اهداف پژوهش
مشکلات و آسیب های عدیده خانوادگی در عرصه عاطفی احساسی همسران مانند طلاق عاطفی، سرد مزاجی، زیاده روی در ابراز محبت و کمبود توجه به طرف مقابل باعث بی ثباتی و تزلزل و فروکش کردن بنیان خانواده می شود. ابزار بسیار برنده و کارگشا در امور تربیتی و فکری، «محبت» است که ازدست دادن این ابزار مهم تربیتی باعث شکست به جای پیروزی در عرصه های مختلف زندگی است. تحقیق حاضر می کوشد با یافتن برنامه جامع و پیشران اسلام برای اصلاح و ارتقا عاطفی بین زوجین و دیگر جوانب مرتبط، به برطرف شدن بسیاری از شبهات و مشکلات خانوادگی و اختلالات عاطفی کمک رساند.
چیستی و چرایی ارتباط عاطفی میان همسران
رابطه عاطفی به معنی ارتباط برقرار کردن طرفینی بین همسران با ابراز علاقه و محبت و دلبستگی قلبی به دیگری است. این ارتباط عاطفی بین همسران با مولفه ها و متغیرهایی در ارتباط بوده و مراحل رشدی دارد که موجب استحکام خانواده میشود. وضعیت شغلی، خانه داری، ارتباط کلامی، ارضای نیاز جنسی، شرایط خانوادگی، فضائل و رذائل اخلاقی به صورت عام، والدین زوجین، فرزندان، نزدیکان، خداوند و اولیا او و ملائکه و فرهنگ از جمله متغیرها است. عاطفه و محبت یک امر معنوی است و از مصادیق آن رفتارها و گفتارهای محبت آمیز است مانند: نگاه محبت آمیز، عمل زناشویی، همنشینی، رفق ومدارا و تعریف و تمجید از همسر.
در قرآن کریم و روایات محافظت از کانون گرم و اثرگذار جامعه یعنی خانواده بسیار تاکید شده و در کتاب زندگی برتر، قرآن کریم، از این موضوع مهم با کلمه «مودّت»، واژه «رحمت» و واژگان دیگر یاد شده است. بنابراین رابطه عاطفی بین زوجین یکی از پایه های اصلی این بنا مهم و بسیار حساس و دقیق است. ارتباط عاطفی باعث تکمیل شخصیت مرد و زن است که میتواند زمینه ساز رسیدن به کمال باشد یعنی «یاوری خوب برای طاعت خدا».
چگونگی شکل گیری ارتباط عاطفی
بخش اول، هدف
ارتباط عاطفی مانند هر سیستم یا مدل دیگری می تواند اهداف بلندمدت و کوتاهمدت عدیدهای را دنبال کند. تعادل شخصیتی طرفین با برطرف شدن نیازها، زمینه سازی برای رسیدن به کمال، تحصیل آرامش و تعلیم ارتباط صحیح به فرزندان میتواند از زمره اهدافی باشد که ارتباط عاطفی نشانه رود. از مجموع آیات و روایات میتوان فهمید که مهم ترین هدفی که سیستم ارتباط عاطفی آن را دنبال میکند، تحکیم علقه زوجیت (حفظ کانون خانواده) است.
بخش دوم، نقطه شروع
نقطه شروع و زمینه اولیه علاقه و ارتباط عاطفی، گرایش فطری و خدادادی است. عامل دیگری که میتواند مرد و زن را به سمت یکدیگر بکشاند، جمال یا کمال محبوب است. این گرایش از طرف مرد به هنگام بلوغ و احساس گرایش به جنس مخالف و شکوفا شدن نیاز جنسی شروع می شود و بعد از آن در انتخاب گزینه مطلوب بر اساس ثروت ظاهری یا باطنی و زیبایی هایی که میتواند زن داشته باشد و وجوه اشتراکی ، محبت شدت پیدا می کند.
بخش سوم، نقطه ثقل
اموری مانند همسانی سطح فرهنگ اجتماعی، عرق دینی مذهبی، خوش خلقی و ارضای نیاز جنسی از مؤلفه های بسار حائز اهمیت و تاثیرگذار در زندگی زناشویی است؛ اما از این میان مهم ترین متغیر تاثیرگذار بر رابطه عاطفی که اگر نباشد ارتباط قطع می شود، احترام متقابل و سپس تفاهم و سازگاری بین همسران است. طبق روایات زوجین هردو باید شدت و نهایت احترام را برای یکدیگر داشته باشند؛ بنابراین نقطه ثقل احترام متقابل است.
بخش چهارم، برنامه ریزی
پس از شناخت هدف، نقطه شروع و نقطه مرکزی ارتباط عاطفی همسران، بایستی برای ایجاد و یا ارتقا ارتباط عاطفی برنامه ریزی کرد چه اینکه از مسلمات دینی برمی آید که در همه کارها بایستی اهل برنامه ریزی بود.
الف) زمینه سازی
پیدایش و ایجاد ارتباط عاطفی و یا تقویت و ارتقا آن در خانواده توسط علل و عوامل عاطفه آفرین زمینه سازی میگردد. برخی از این موارد عبارتند از:
- رفتارهای نیک
- انعطاف پذیری(رفقق و مدارا)
- کمک در سختی ها
- هدیه دادن به همسر
- موانست(انس گرفتن و همسخن شدن شوهر با همسرش)
- آراستگی همسر در خانواده
- صمت(سکوت با تفکر)
- بوسیدن و زبان بدن
- حسن خلق(صفات و ملکات)
- تواضع
- سخاوت و بذل
- گشاده رویی(خنده رویی)
- عفو و بخشش(چشم پوشی از خطای همسر)
- انصاف(احتمال دادن حق به جانب بودن طرف مقابل)
- مواسات(بودن در کنار همسر)
- عزت نفس(توجه به کرامت نفس و پرهیز از آلوده شدن به پستیها و عمل به وظیفه خود)
- ارتباط گفتاری سالم
- سلام آشکار
- شوخی و مزاح(شوخی به حق با اهل و عیال)
- ابراز علاقه
- ایمان و عمل صالح(خداوند محبت فرد اهل ایمان و عمل صالح را در قلب دیگران میاندازد)
- ملاحظه خط قرمزها و مرزهای عقیدتی(همچون اهمیت به محرم و نامحرم و ولایت)
- باورهای شخصی
- باور مرد به اینکه محبت زن باعث افزایش ایمان می شود.
- باور به اینکه ازدواج مایه آرامش است
ب) فرآیندها
فرآیند به معنی تاثیرگذاری و تأثیرپذیری بین متغیرها، اجزا و مدل ارتباط عاطفی با سیستم های مهم زندگی است. سیستمهای درون خانواده مانند سیستم اقتصادی خانواده، مدیریت خانواده، ارتباطات کلان و سیستم های بیرون خانواده مانند سیستم اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است.
- برخی از فرآیندهای ارتقاءدهنده
- حسن شوهرداری زن در قبال بدرفتاری مرد
- نیاز جنسی و متقابلا ارضا اهل خود
- وجود کمال و جمال همسر و متقابلا دیدن آن
- محبت نسبت به اهل بیت(ع) و متقابلا تبعیت همسر
- برخی از فرآیندهای بازدارنده و تنزل دهنده
- نیاز عاطفی زن و فراهم نکردن زمینه توسط مرد برای ابراز نیاز عاطفه= بروز نیاز در بیرون خانه
- دریدگی و راحت بودن در مقابل دیگران و نامحرمان= به لرزه درآوردن پایه های محکم خانواده
- آگاهی نداشتن از حقوق و وظایف خود و کمکاری و برخوردهای ناصحیح همسر=کاهش محبت همسر
- حساسیت در مقابل رفتار نسنجیده و اشتباه ناخواسته همسر= نسبت دادن بی عرضگی و کاهش محبت
در این میان «برآیندهایی» نیز وجود دارد که حاصل برخورد فرآیندها هستند. برخی از این برآیندها عبارتند از:
- کنترل خشم و تاثر و ریشهیابی مشکل در مقابل عشوه گری همسر برای مرد بیگانه= سیر صعودی فرآیند ارتباط عاطفی در صورت حل شدن مشکل
- هشیاری و مدیریت روابط از طرف زوجین و عدم انفعال در مقابل تلاطم اولیه زندگی بر اثر دخالت دیگران در زندگی= مقاوم سازی پایه های ارتباط زوجین
- بی اعتنایی در مقابل دریافت حس خوب باهم بودن همسر= تضعیف حس خوب و فروکش کردن نوار سیر عاطفی
برخی از راهکارهای بسترسازی علل و عوامل ارتباط عاطفی میان همسران
- وقت گذاشتن برای خانواده و تفریح و ایجاد فرصت های موانست با رفیق مسیر زندگی
- الگو برداری در مهارت های عاطفی با همسر از علما، فرزانگان، کارشناسان و …
- برنامه غذایی مناسب و اصلاح مزاج طبی
- به صفر رساندن توقعات و پذیرفتن تلاش و زحمات همسر
- حق پذیر بودن و حاکم بودن حق سالاری و قبول اشتباه از سوی طرفین
- ارتقاء دادن معنای زندگی با کسب علم و آگاهی از اهمیت زندگی مشترک
بخش پنچم، موانع و راهکارها
برخی از موانع و آسیب های ارتباط بین همسران و راهکارهای رفع آن
۱)موانع و آسیب های شناختی ارتباط عاطفی بین همسران
- جهل و عدم شناخت طرف مقابل موجب بروز ناتوانی در برقراری ارتباط عاطفی
- شناخت از طریق دقت در گفتارها، رفتارها و واکنش ها
- علم آموزی مستمر از طریق منابع مکتوب و …
- جهل به حقوق و وظایف خود و همسر موجب بی مهری به همسر و یا سودجویی طرف مقابل
- مشورت گرفتن در امور
- علم آموزی مستمر
- مهارت خودشناسی
- هدفمند نبودن زندگی و کم توجهی به همسر
- خداسالاری
- علم آموزی مستمر
- فرزند آوری
- مهارت خودشناسی
- بیهویتی و عدم استقلال (وابستگی به والدین)
- مذاکره در خانه
- دعا و نذر
- فرزند آوری
- ابراز علاقه به دیگری(کوچکترین ابراز احساسات به بیگانه)
- ارتباط صحیح با نامحرم یعنی پیشگیری از ملاقات و صحبت غیر ضرور با نامحرم
- موانع و آسیبهای صفاتی اخلاقی ارتباط عاطفی بین همسران
- خود برتربینی و عجب
- مهارت خودشناسی
- توجه به ضعف ها و ناکامی ها
- توقعات بیجا و بیش از حد
- نگرش صحیح به همسر(وظیفه همسر از جانب خدا کاملا مشخص است)
- مقتضای حال شناسی(توجه به خصوصیات زنانگی یا مردانگی)
- اذیت و آزار، ظلم
- عزت و کرامت نفس(پرهیز از آلوده شدن به ناپاکی ها)
- فرزندآوری
- عدم میانه روی در محبّت ورزی (حب افراطی به زنان و یا رغبت نداشتن به آنان)
- افسردگی (پژمردگی روحی)
- هدیه دادن
- فرزندآوری
- ذکر خدا و دعا
- موانع و آسیبهای رفتاری ارتباط عاطفی بین همسران
- برآورده نشدن نیازهای اولیه همسر(از هر جهت مانند فکری، فرهنگی، اقتصادی و …)
- سخاوت
- شغل مناسب
- هدیه دادن
- ارتباط جنسی ناموفق
- تغذیه مناسب و اصلاح مزاج طرفین
- فراگیری مهارتهای زناشویی
- آراستگی
- ارزش قائل نشدن برای همسر(همسر مسلمان حرمت بالایی دارد!)
- هدیه دادن
- احترام به کرامت نفس
- اختلاف نظر و سلیق
- ایجاد تفاهم(مذاکره و مباحثه با هم)
- گذشت
- انصاف
- بزهکاری(بیتقوایی و ارتباط با نامحرم)
- مرتب بودن(آراستگی)
- عمل موفقیت آمیز جنسی
- عفت و حیا و مرزنگهداری
- الگوی مصرف ناصحیح (ولخرجی و مضایقه هر دو نسبت به خانواده)
- تعهد و مسئولیت پذیری
- هدیه دادن
- اخراج حب دنیا از دل
بخش ششم، شاخصها
الف) برخی از شاخص های مرد دوست داشتنی
مرد دوست داشتنی شاخصه ایی دارد از جمله:
- محبت منضبط(داشتن محبت شدید به همسر در چهارچوب شرع و عقل و در طول محبت خدا)
- تخلق به فضائل اخلاقی و تعقل(آراسته بودن به اخلاق ستوده و داشتن مدیریت صحیح و عقلانی)
- معاشرت به معروف(رفتار شایسته و با گذشت با همسر و حفظ حرمت وی)
- کمک به همسر(یکی از زیباترین و درسآموزترین ویژگی اهل بیت (ع))
- نظافت و آراستگی
- بهترین بودن برای همسر(نشانه بهترین بودن انسان، بهترین بودن برای همسر است)
ب) برخی از شاخص های زن دوست داشتنی
- همسرداری نیکو(جهاد زن نیک شوهرداری کردن است)
- کمک به شوهر و همکاری با او در کارهای دنیا و آخرت
- زایا بودن زن
- پاکدامن و با حیا، گفتگوی رسمی با نامحرم
- آرایش برای شوهر
- توجه به همسر و نرمی در برابر او و اطاعت از او
ج) آثار ارتباط عاطفی
- در سطح خانواده
- ایثار و ترجیح همسر بر خود در استفاده از امکانات
- به یاد او بودن در طول شبانهروز
- باب حطّه و مدخل
- متابعت و پیروی همسر
- رسیدن به کمال
- شکوفایی عقل
- مشمول رحمت خدا
- در سطح جامعه
- تحسین روابط با خانواده همسر
- تربیت بهتر فرزندان
- ارتباط صحیح با همکاران
- جلوگیری از فساد و فحشا و مفاسد اجتماعی
- دستگیری از دیگران
جمع بندی
مشکلات و آسیب های عدیده خانوادگی در عرصه عاطفی احساسی همسران مانند طلاق عاطفی، سردمزاجی، زیاده روی در ابراز محبّت و … باعث بیثباتی و تزلزل بنیان خانواده است. ابزار بسیار برنده و کارگشا در امور تربیتی و فکری «محبّت» است؛ درواقع ارتباط عاطفی تامین کننده حفظ کانون خانواده است. ارتباط عاطفی یا همان ابراز علاقه و محبت و دلبستگی به یکدیگر دارای مصادیق مختلف و مراحل رشد است. رفتارهای نیک، گفتارهای نیک، دینداری، باورها و … از عوامل پیدایش و یا تقویت و ارتقا ارتباط عاطفی است. همچنین به برخی از موانع و آسیب هایی مانند جهل، وابستگی، بد اخلاقی، عدم برآورده شدن نیازهای اولیه و برخی از راهکارهای رفع آنها مانند علم آموزی، فرزند آوری و خودشناسی اشاره شد. نتیجه اینکه ارتباط عاطفی موفق آثاری مانند ایثار، آمرزش، رحمت پروردگار، فزونی عقل، نشاط را به دنبال دارد که موجب رضایت،کمال و ثبات خانواده میشود.
این مطالعه در موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام با همکاری سید حسن رفعتی زاده انجام شده است.
