بررسی و تحلیل نظام آمار اقتصادی سینما مبتنی بر رویکرد دانش بنیان

از سینما به عنوان آینه تمام نمای واقعیت­های جامعه و افراد موجود در آن یاد می کنند. سینما با مخاطبان خود همدردی و همفکری می کند و به این خاطر این رسانه ی جمعی نقش مهمی در فرهنگ سازی، تاثیرگذاری و تولید افکار و دغدغه های انسانی دارد. امروزه، در بسیاری از کشورها برای بسترسازی و عملیاتی کردن برنامه ها و راهبردهای کلان ملی و بین المللی از این صنعت بهره گیری می کنند. از آنجایی که سینما با جامعه تأثیر و تأثر متقابل دارد یا می تواند داشته باشد، لذا سیاست گذاری ها طبیعتاً باید در جهت تسهیل این امر باشد. در ایران نیز صنعت سینما همواره یکی از محیط­های مناسب انتقال ارزش ها و فرهنگ ها مطرح بوده و همانند دیگر نظام های سیاسی موردتوجه ساختار حاکمیت است، اما علی رغم موردتوجه بودن برای ارتقای سطح کمی و کیفی باید تحولات اساسی مدنظر قرار گیرد.

کلیدواژه: سینما، دانش بنیان، فرهنگ

ضرورت و اهداف پژوهش

صنعت سینما یکی از مهم ترین حوزه های تأثیرگذار صنایع فرهنگی ـ اقتصادی است که می تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم نقش مهمی در انتشار عقاید، ارزش ها، ایدئولوژی ها، موضوعات آموزشی، تولیدی و… نقش داشته باشد. این صنعت با جذابیت فراوان بخش اعظم جمعیت کشورهای مختلف را در سطوح و ابعاد گوناگون به خود مشغول کرده است. به مرورزمان نه تنها از اهمیت آن کاسته نشده است بلکه روزبه روز بر اهمیت آن افزوده می شود. مطابق با آخرین گزارش ها این صنعت در سال ۲۰۱۳ در جهان ۷۷ میلیارد دلار درآمد ایجاد کرد و موجب اشتغال دو میلیون و ۴۸۴ هزار نفر شده است. با گسترش ارتباطات و رشد صنعت سینما در دنیا، مقوله دادوستدهای فرهنگی و اقتصادی و اثرات ناشی از آن با چالش های مهمی روبرو شده است. در چنین شرایطی ایران نیز برای اثرگذاری و دادوستدهای فرهنگی نیازمند سیاست گذاری های موثر و ارائه داده های آماری واقعی، شفاف و استاندارد در حوزه های مختلف این صنعت است. همچنین حضور فناوری در قسمت های مختلف این صنعت سبب به وجود آمدن زیست بوم پیچیده ای شده است که بازیگران مختلف را در بخش های فنی، تولید و توزیع به کار گرفته است. این امر باعث شده است که چارچوب های نوآوری مربوط به سینما در سطح بین الملل به صورت استاندارد دسته بندی و طبقه سازی کند.

در این پژوهش ضمن توجه به ابعاد مختلف سینما، از درون منابع اسنادی، آثار و مراکز آماری داخلی و بین الملل و همچنین جلسات تخصصی با بخش های خصوصی و دولتی در حوزه فرهنگ و صنعت سینما به دنبال اندازه گیری دقیق آماری جهت آسیب شناسی و تحقق راهکارهای مطلوب انجام است.

سینما در اسناد بالادستی ایران

در اسناد بالادستی، قانون اساسی و سیاست های کلی نظام ایران به اقتصاد دانایی­محور یا دانش بنیان نگاه ویژه ای شده است. موضوعات مربوط به فیلم و سینما در همین چارچوب مورد توجه بوده است. به عنوان مثال در سند «اصول سیاست فرهنگی کشور» بر مسئله توزیع و عرضه آثار سینمایی تأکید شده است. در «نقشه مهندسی فرهنگی کشور» نیز بر توزیع محصولات فرهنگی به عنوان یکی از گلوگاه های توسعه محصولات فرهنگی تأکید شد. اخیرا نیز در سند «توسعه فناوری های فرهنگی و نرم» بر اهداف کمی و کیفی صنعت سینما تا سال ۱۴۰۴ باهدف کسب سهم ۲/۰ درصد بازار سینمای جهان تأکید شده است.

علاوه بر اسناد مذکور اساسنامه، قوانین و آئین نامه هایی نیز وجود دارد که بر کم و کیف فعالیت های فرهنگی ازجمله سینما تأکید کرده اند. ازجمله این ها می توان به «قانون حمایت حقوق مؤلفان و هنرمند» مصوب ۱۳۴۸، «قانون اجازه تشکیل شرکت سهامی تهیه و توزیع فیلم به وزارت فرهنگ» مصوب سال ۱۳۵۷، «قانون سیاسی حمایت از اشتغال هنرمندان» مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۳ و… اشاره کرد. تحقیقات نشان می دهد که به رغم تولید مناسب فیلم در کشور اما تعداد سالن سینما، تعداد مخاطبان و فروش فیلم ها بسیار پایین است. نتیجه این مسئله عدم نقش صنعت سینما در ارزش­افزایی مناسب اقتصادی در زنجیره تولیدی و درآمدزایی کلان کشور است.

شاخص های ارزیابی عملکرد صنعت سینما

به منظور رصد نقاط ضعف، برنامه ریزی مطلوب جهت برون رفت از وضعیت موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب باید آمارهای استاندارد، درست و شفافی از فعالیت های این صنعت در کشور وجود داشته باشد. ازجمله مهم ترین شاخص هایی که باید موردبررسی و تحلیل قرار گیرد عبارت اند از: «کم و کیف فیلم های سینمایی بر اساس محتوا (داستانی، مستند و پویانمایی)»، «سرانه تعداد فیلم های سینمایی»، «روش های تأمین منابع مالی»، «تعداد فیلم های عرضه شده در شبکه نمایش خانوادگی»، «سهم درآمد تولیدکنندگان از حق پخش»، «کم و کیف وضعیت سالن های سینمایی کشور»، «کم و کیف جشنواره های داخلی و خارجی در کشور»، «کم و کیف سرمایه گذاری بخش های مختلف در این عرصه» و… .

رویکردهای جدید و دانش بنیان در صنعت سینما

همانند دیگر صنایع فرهنگی، سینما نیز ازجمله مواردی است که با فناوری های نوین و نوآوری هایی عجین شده است. این نوآوری ها در دو بخش فناورانه و غیر فناورانه و از جنس نوآوری فرآیندی، محصولی، بازاریابی و سازمانی هستند. نوآوری ها در سه حوزه «تولید»، «توزیع و نمایش» و «استارتاپ های فعال در سینما» صورت می گیرند. نوآوری در حوزه تولید شامل فناوری های لایت استیج، پیش تصویرسازی و تصویر سه بعدی است که از جنس فرآیندی و محصولی  می باشند. همچنین نوآوری سازمانی در حرکت از مدل پروژه ای به مدل سرمایه گذاری در آزمایشگاه های تحقیق و توسعه نمود می یابد.

نوآوری در حوزه توزیع و نمایش با گسترش مخاطب و تسهیل دسترسی به محتواها بستر را برای صرفه اقتصادی این صنعت فراهم می سازد. ازجمله نوآوری های محصولی و بازاریابی در این حوزه می توان به فناوری های دیجیتال در خدمت سینما، نوآوری در صدابرداری، کانال های نوظهور توزیع، توزیع آنلاین برای دستگاه های متصل به اینترنت، نوآوری در مجتمع های تجاری با ساخت سینما و گشایش مسیرهای درآمدی جدید با حضور در شبکه های خانگی اشاره کرد. نوآوری های استارتاپی، سینما را نیز تحت تأثیر قرار داده است. ازجمله نوآوری های استارتاپی در سینمای ایران، سایت  «سلام سینما» است که بستری برای درج نقد منتقدان فیلم های سینمایی فراهم کرده تا متخصصان و مردم علاقه مند از این محتواها استفاده ببرند. همچنین سایت «سینما تیکت» باهدف اطلاع رسانی اخبار و حواشی اکران سینماها، برنامه نمایش فیلم های سینماها و رزرو آنلاین بلیت راه اندازی شده است.

راهکارهای ایجاد و توسعه اقتصاد سینمایی در ایران

صنعت سینما در ایران قدمت زیادی دارد و می بایست از سوی نهادها و ارگان های مختلف موردتوجه ویژه قرار گیرد. در این پژوهش با مبنا قرار گرفتن تحولات فرهنگی، تکنولوژیکی و جمعیتی کشور راهکارهایی به متولیان مربوطه حوزه صنعت سینمایی جهت بهبود و توسعه اقتصاد آن ارائه کرده است. مهم ترین این راهکارها عبارت اند از:

• تلاش دستگاه های و نهادهای سیاستگذار و تصمیم گیری برای تهیه­ی اطلاعات آماری و اولویت بندی های مهم باهدف برنامه ریزی و مدیریت مطلوب چالش ها و مشکلات در حوزه صنعت سینما؛
• بسترسازی برای ورود بخش های خصوصی و دولتی برای سرمایه­ گذاری بنیادین در حوزه­ی کم و کیف صنعت سینما در ایران؛
• طراحی و طبقه ­بندی استاندارد و شفاف از فعالیت های صنعت سینما در ایران باهدف شناخت کاستی ها و برنامه ریزی جهت بهبود وضعیت موجود؛
• استفاده از دستاوردهای مثبت و تجربیات سایر کشورهای پیشرو در عرصه این صنعت و تلاش برای بومی کردن آن ها با ارزش ها و سنت های داخلی کشور؛
• برگزاری جشنواره ­های سینمایی با حضور تولیدکنندگان داخلی و خارجی باهدف بهبود کیفیت فیلم ها و ارائه حمایت های مادی و معنوی از عوامل تولیدکننده؛
• تجدیدنظر در حوزه سیاستگذاری، تصمیم­گیری و چشم اندازی اسناد بالادستی نسبت به سینما.

جمع بندی

صنعت سینما امروزه در ابعاد و سطوح مختلف موردتوجه کشورهای مختلف قرار گرفته است. کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه بستر را برای فعالیت سرمایه­ گذاران در این حوزه فراهم کرده اند تا هم بتوانند مفاهیم فرهنگی و اجتماعی خود را تحکیم و به دیگر نقاط دنیا انتقال دهند و هم در راستای تولید ثروت و درآمد اشتغال زایی به کارگیرند. سینمای ایران با فقدان منابع آماری شفاف، ضعف ساختاری و عمرانی در حوزه کم و کیف سینما در مناطق مختلف مواجه است. در این پژوهش با بررسی این صنعت شاخص هایی برای ارزیابی عملکرد آن شناسایی شده است. همچنین با شناسایی زمینه های ایجاد نوآوری، راهکارهایی به نهادها و ارگان های متولی در جهت بهبود اقتصادی این صنعت ارائه شده است.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری با همکاری روح اله ابوجعفری، علی افضلی و مجتبی نصراللهی ­نسب در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.