لزوم اصلاح حکمرانی امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران

«امنیت غذایی» به عنوان رکنی از ارکان «امنیت ملی» در هر کشور و یکی از نمادهای «حکمرانی خوب» شناخته می شود. کشورهایی که در تامین امنیت پایدار غذایی و نیازهای تغذیه ای مردم خود، به خوبی عمل نکنند از محدوده اقتدار خارج شده و بعضا به دلیلی نارضایتی عمومی در داخل کشور شرایط را برای دخالت کشورهای سلطه طلب فراهم می نمایند. مسئله غذا و امنیت آن، آنچنان اهمیت دارد که از آن به عنوان سلاحی یاد می شود که کشورهای قدرتمند با آن کشورهای ضعیف را تهدید می نمایند. رهبری معظم انقلاب، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای نیز امنیت غذایی را مسئله درجه یک کشور نامیده اند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در دنیای امروز بحران غذا که در سایه تغییرات اقلیمی، شوک های آب و هوایی و همه گیری کووید-۱۹ در حال گسترش بود، پس از جنگ اوکراین و روسیه به دلیل افزایش قیمت های غذا، انرژی و کود شدت بیشتری یافته است. این جنگ موجب شد تا قیمت جهانی مواد غذایی رکورد جدیدی را ثبت کند و شاخص قیمت مواد غذایی فائو به بالاترین سطح خود در تاریخ برسد. این افزایش قیمت غذا بر روی بعد دسترسی امنیت غذایی نیز تاثیر گذاشته است. با کاهش دسترسی اقتصادی به غذا، گرسنگی در دنیا رواج بیشتری یافته است. گزارش شاخص جهانی گرسنگی که همه ساله وضعیت گرسنگی را در جهان ارزیابی می کند، در سال ۲۰۲۲ نشان می دهد در ۴۴ کشور دنیا شاخص گرسنگی در وضعیت جدی و ۲۰ کشور نیز در وضعیت هشدار قرار دارند. در جهان امروز از غذا به عنوان یک ابزار قدرت و یک عنصر تاثیرگذار در معادلات بین المللی استفاده می شود. در عرصه بین الملل کشورهای قدرتمند دنیا در تلاش هستند تا شرایط مورد نظر سیاسی خود را به کشورهای ضعیف تر دیکته کنند، درنتیجه غذا نه تنها به عنوان یک کالای صادراتی، بلکه تحت موضوع تجارت سیاسی مطرح می شود و ناامنی غذایی می تواند به یک سلاح جنگی تبدیل شود. در چنین شرایطی سازوکار پاسخ به بحران های غذایی باید بهتر درک شوند. این امر نیز تنها با شناخت آسیب پذیری ها و تهدیدات پیش روی امنیت غذایی در گام اول و آینده پژوهی و مطالعه آینده این حوزه در گام دوم میسر خواهد شد. از همین رو پژوهش حاضر با نگاهی آینده پژوهانه به علائم هشداردهنده در امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران پرداخته است.

امنیت غذایی و ارکان آن

امنیت غذایی زمانی ایجاد می شود که تمامی افراد به صورت مستمر دارای توانایی جسمانی و اقتصادی لازم برای دستیابی به مواد غذایی کافی و امن بوده و می توانند نیازها و اولویت های غذایی خود برای داشتن یک زندگی پویا را پوشش دهند. این تعریف چهار رکن مهم امنیت غذا را به وجود آورده است؛ «موجودی (فراهمی)»، «دسترسی»، «سلامت و استفاده و بهره برداری» و «ثبات و پایداری».

فراهمی و موجودی غذا

مهم ترین شاخص در خصوص ارزیابی بعد موجودی امنیت غذایی، متوسط تامین کفایت انرژی می باشد. این شاخص بر اساس جمعیت کشور، نیازهای تغذیه ای این جمعیت و سرانه انرژی غذایی موردنیاز آن حساب می شود. این شاخص برای ایران برابر با ۱۳۰ بوده و در رتبه ۶ منطقه غرب آسیا قرار دارد.

 دسترسی به غذا

از مهم ترین شاخص های شناسایی دسترسی به غذا «برابری قدرت خرید» و «شیوع سوءتغذیه» است.

• شاخص برابری قدرت خرید: یکی از شاخص های مهم اقتصادی در ارزیابی این بعد امنیت غذایی «برابری قدرت خرید» است. این شاخص در تعیین سطح معیشت و رفاه اقتصادی افراد نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. در کشورهایی که برابری قدرت خرید بالاتری دارند مردم قادر به خرید غذای با کیفیت بالاتر و متنوع تری هستند. بر اساس اطلاعات بانک جهانی از منظر این شاخص ایران در رتبه ۹ منطقه قرار دارد؛
• شاخص سوء تغذیه: شاخص بعدی در ارزیابی دسترسی امنیت غذایی، شاخص شیوع سوءتغذیه می باشد. این شاخص درصد افرادی را در هر کشور نشان می دهد که مصرف مواد غذایی ناکافی داشته اند و درواقع کالری مورد نیاز برای یک زندگی سالم و فعال را دریافت نکرده اند. بر اساس اطلاعات سازمان کشاورزی و غذای ملل متحد ۴.۱ درصد از مردم ایران دچار سوءتغذیه هستند و ایران در رتبه ۷ منطقه قرار دارد.

استفاده، سلامت و بهره وری غذا

شاخص های سنجش این بعد از امنیت غذایی عبارتند از:

• درصد کودکان دچار توقف رشد: این شاخص که توسط سازمان بهداشت جهانی یونیسف و بانک جهانی به طور مشترک ارزیابی می شود میزان توقف رشد را در کودکان برحسب درصد ارائه می دهد. بر اساس اطلاعات سازمان بهداشت جهانی و یونیسف از منظر این شاخص ایران در رتبه ۶ منطقه قرار دارد؛
• درصد کودکان دچار اضافه وزن: این شاخص که توسط سازمان بهداشت جهانی یونیسف و بانک جهانی به طور مشترک ارزیابی می شود، میزان اضافه وزن را در کودکان برحسب درصد ارائه می دهد. بر اساس اطلاعات سازمان بهداشت جهانی و یونیسف ۹.۴ درصد از کودکان زیر پنج سال ایران دچار اضافه وزن هستند و ایران در رتبه ۹ منطقه قرار دارد.

ثبات و پایداری امنیت غذایی

شاخص های سنجش این بعد از امنیت غذایی عبارتند از:

• نسبت وابستگی به واردات غلات: این شاخص که توسط سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد ارائه می شود، بیان می کند که چه مقدار از موجودی داخلی تامین مواد غذایی از غلات وارداتی تامین شده اند و چه مقدار از تولیدات داخل کشور استفاده شده است. بر اساس اطلاعات سازمان کشاورزی و غذای ملل متحد نسبت وابستگی ایران به واردات غلات ۳۷.۵ درصد برآورد شده و در رتبه ۴ منطقه قرار دارد؛
• ارزش واردات مواد غذایی نسبت به کل صادرات کالا: این شاخص امکانی را فراهم می کند تا میزان آسیب پذیری کشورها و کفایت ذخایر ارزی آن ها را برای پرداخت هزینه واردات مواد غذایی نشان دهد. این شاخص هرچه بالاتر باشد نشان دهنده آسیب پذیری امنیت غذایی می باشد. بر اساس اطلاعات سازمان کشاورزی و غذای ملل متحد این شاخص برای ایران ۱۲ درصد برآورد شده و در رتبه ۱۰ منطقه قرار دارد؛
• شاخص ثبات سیاسی و عدم وجود خشونت و تروریسم: این شاخص توسط بانک جهانی ارائه می شود و سعی دارد ثبات سیاسی هر کشور را نشان دهد. بر اساس اطلاعات بانک جهانی این شاخص برای ایران منفی ۱.۶۷ محاسبه شده و در رتبه ۱۱ قرار دارد و تنها دو کشور پاکستان و عراق به لحاظ جایگاه در وضعیت بدتری نسبت به ایران قرار دارند.

علائم هشداردهنده امنیت غذایی در ایران

منظور از علائم هشدار در این پژوهش، سیگنال هایی هستند که نسبت به آینده امنیت غذایی کشور هشدار می دهند.

• علائم متناظر با بعد فراهمی: در بعد فراهمی یا موجودی مواد غذایی که متاثر از تولید داخل محصولات غذایی و واردات غذا می باشد به هشت علامت هشدار اشاره شده است که عبارتند از: «فرسودگی ناوگان مکانیزاسیون کشاورزی»، «افزایش سن کشاورزان»، «کاهش جمعیت روستایی»، «توسعه نیافتگی روستاها»، «بحران خاک»، «بحران آب»، «بحران اقلیم» و «تحریم های اقتصادی». این سیگنال ها هم تولید غذا و هم واردات غذا را در آینده با مخاطره روبه رو می سازند؛
• علائم متناظر با بعد دسترسی: در بعد «دسترسی» نیز، دسترسی فیزیکی و دسترسی اقتصادی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علائمی که این بعد مهم را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از: «تورم بالای مواد غذایی» و «کاهش قدرت خرید جامعه ایرانی».
• علائم متناظر با بعد مصرف و سلامت غذا: سند ملی دانش بنیان امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران، رکن سوم امنیت غذایی را «مصرف و سلامت غذا» می داند که به الگوی مصرف و ویژگی های این الگو وابسته می باشد. علائم هشداری که در این بعد باید مورد توجه قرار بگیرند عبارتند از: «کمبود کیفیت تغذیه خانوار ایرانی»، «الگوی مصرف نادرست خانوار ایرانی»، «چالش در ایمنی مواد غذایی» و «تهدیدات زیستی و بیولوژیکی دشمن».

در حال حاضر حکمرانی امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران شرایط پیچیده ای دارد. متولی اصلی امر تولید غذا در کشور وزارت جهاد کشاورزی است، اما تصمیمات حوزه بهداشت و سلامت غذا، بازرگانی غذا، یارانه های تولید و … در دستگاه ها و وزارتخانه های دیگر صورت می پذیرد. تداوم این عملکرد جزیره ای و حکمرانی چندپاره با توجه به شرایط جهانی از یک سمت و علامت های هشداردهنده ای که در این پژوهش به آن ها اشاره شد از سمت دیگر، وضعیت نگران کننده ای پیش روی کشور خواهد بود.

توصیه هایی به منظور اصلاح حکمرانی امنیت غذایی در کشور

با توجه به مطالب بیان شده این پژوهش هشدار می دهد جهت جلوگیری از وقوع سناریوهای بدبینانه در کشور تا زمان باقی است اصلاح حکمرانی امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران در دستور کار سیاستگذاران و تصمیم سازان کشور قرار گیرد. لذا برخی از پیشنهادات عبارتند از:

• تدوین برنامه جامع توسعه صنعتی کشاورزی کشور به منظور افزایش ضریب نفوذ فناوری در بخش کشاورزی و غذای کشور با تاکید بر فناوری های نوین و دانش بنیان و با هدف توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در نقاط کم برخوردار در راستای عمران و توسعه روستایی؛
• تدوین الگوی کشت با استفاده از هوش مصنوعی به منظور مدیریت بهینه و پایدار منابع تولید کشور و با ملاحظه اصول آمایش سرزمین اطلس مکانیزاسیون کشاورزی کشور و وضعیت ناوگان مکانیزه موجود، شرایط اقلیمی استعدادها و قابلیت های منطقه ای و مزیت های اقتصادی و با رعایت ملاحظات محیط زیستی؛
• اعزام رایزنان کشاورزی به منظور تقویت دیپلماسی غذایی ج.ا.ا و در راستای سیاست همسایگی دولت و با هدف توسعه بازار محصولات کشاورزی و غذایی ج.ا.ا و تسهیل سازوکار کشاورزی فراسرزمینی.

جمع بندی

مسئله امنیت غذایی در دنیای امروز به یک مسئله مهم تبدیل شده است؛ به گونه ای که بسیاری از کشورهای قدرتمند از این مسئله به عنوان سلاحی برای دیکته کردن شرایط موردنظر خود به کشورهای ضعیف تر استفاده می کنند. لذا پژوهش حاضر پس از بررسی ارکان امنیت غذایی به ارائه علائم هشدار این حوزه در جمهوری اسلامی ایران پرداخت. مهم ترین ارکان امنیت غذایی «موجودی (فراهمی)»، «دسترسی»، «سلامت و استفاده و بهره برداری» و «ثبات و پایداری» می باشند و بررسی رتبه ایران در ابعاد مختلف امنیت غذایی و علائم هشدار، نشان دهنده این است که ایران در آینده وضعیت خوبی در حوزه امنیت غذایی نخواهد داشت. از همین رو پژوهش حاضر توصیه هایی مانند «تدوین برنامه جامع توسعه صنعتی کشاورزی کشور» را به منظور اصلاح حکمرانی امنیت غذایی در کشور ارائه نموده است.

این مطالعه در اندیشکده سیاستگذاری غذایی کشتبان توسط محمد امامی در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.