بررسی و تحلیل الگوهای مدیریت و حکمرانی توسعه سواحل مکران در شرق کشور

مناطق مختلف کشور از ظرفیت ­های ویژه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ـ امنیتی برخوردار هستند. منطقه جنوب شرقی و سواحل دریای عمان در استان سیستان و بلوچستان یکی از آن هاست. این منطقه ازیک طرف در همسایگی با کشور بی ثبات افغانستان و پاکستان واقع است و از طرف دیگر شاهراه ارتباطی کشور به سمت مناطق مهم شرق آسیا، شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیاست. همین مسائل منجر به ایجاد فرصت ها و تهدیدات فراوان در حوزه­ های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برای کشور شده است. استفاده از ظرفیت های تجارت دریایی از سوی کشورهای همسایه ایران با مشارکت گسترده سرمایه­ گذاران خارجی طی یکی دو دهه گذشته اهمیت فعالیت و سرمایه ­گذاری دراین منطقه را بیشتر کرده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

دریای عمان جز حوزه استراتژیک اقیانوس هند و یکی از پنج حوزه استراتژیک جهان است. این دریا گذرگاهی بااهمیت به سمت خاورمیانه، جنوب شرق آسیا، شبه قاره هند، سراسر آسیای جنوبی و جنوب شرقی است که روزانه میلیون ها بشکه نفت و حجم وسیعی از کالا و سرمایه از این طریق جابه جا می شود. توسعه منطقه مکران موجب تقویت پیوندهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با کشورهای همجوار شرق و شمال شرق ایران می شود. این منطقه در طول سده های اخیر از توسعه هماهنگ با کشور مغفول مانده است. بطوریکه برخی از نگرش ها و کنش های بین المللی و ملی، انزوای این منطقه را موجب شده و سبب عدم استفاده از ظرفیت های آن شده است. موضوعی که بیش ازپیش ضرورت پرداختن به آن طی سالیان اخیر از سوی مقامات و مسئولین عالی رتبه ی نظام مطرح شده، نحوه مدیریت و حکمرانی این سواحل برای ایجاد سازوکارهایی که بتواند به طور بهینه و سریع تر نسبت به سالیان اخیر، ظرفیت های این سواحل را بالفعل و اهداف را محقق سازد.

دریای عمان و فعالیت کشورهای مختلف منطقه

در منطقه مهم دریای عمان ظرفیت های تجارت دریایی زیادی وجود دارد که کشورهای مختلفی چون جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، عمان، امارات در چشم انداز توسعه ای خود نگاه ویژه ای کردند.

کشور عمان: کشور سلطنتی عمان یکی از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است که از ابتدا رابطه بسیار خوب و نزدیکی با ایران داشته است. حدود ۸۰ درصد از اقتصاد عمان بر اساس منابع هیدروکربنی محدودش که اساسا نفت و گاز است استوار است. اخیرا این دولت به جهت محدودیت منابع نفتی، برنامه ریزی نموده تا اقتصاد خود را از نفت و گاز خارج نماید. در همین چارچوب این دولت کوشیده است از طریق سرمایه­ گذاری خارجی به خصوص هلندی­ ها مناطق آزاد ( دوقُم، سَلالِه،  صُحار) متعدد را در کشور خود فعال سازند.

پاکستان: دراین کشور که از دیرباز اختلافات عمیق با کشور هند دارد، می کوشد با حمایت های مالی، اقتصادی و سیاسی کشورهایی چون عربستان سعودی، چین و… مسیر تازه ای در جهت توسعه کشور خود ایجاد کند. بندر گوادر و کریدور اقتصادی چین  پاکستان (CPEC) یکی از مهم ترین مسیرهایی است که دولت چین برای خنثی سازی موانع دولت هند بر سر مسیر تجاری و اقتصادی خود در شبه­ قاره هند ایجاد کرده است.

امارات متحده عربی: یکی دیگر از کشورهایی که در حوزه تجارت دریایی و فعالیت های سرمایه­ گذاری توسعه ای به صورت ویژه وارد شد کشور امارات متحده عربی است. بندر جبل علی یکی از بزرگ ترین بنادر جهان و بزرگ ترین بندر در خاورمیانه است که با سرمایه­ گذاری کشورهای مختلف در حال فعالیت است.

جمهوری اسلامی ایران: بعد از فعالیت گسترده کشورهای همسایه در حوزه های سرمایه گذاری دریایی ـ تجاری، جمهوری اسلامی نیز با تاکید رهبر انقلاب از طریق ستادی به ریاست معاون اول ریاست جمهوری، طرح توسعه­ ی اقتصادی سواحل مکران را در پیش گرفت. برای تحقق اهداف تجاری ـ اقتصادی این پروژه دو همایش برای جذب سرمایه گذار برای توسعه این سواحل در سال های ۹۵ و ۹۶ برگزار شد. علاوه بر ستاد توسعه سواحل مکران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای تسریع و متوازن کردن توسعه و نظارت فراگیر برنهادهای اجراکننده طرح ها، در سال ۱۳۹۵ تشکیل سازمان توسعه سواحل مکران را تصویب کردند.

موانع پیش روی سازمان توسعه سواحل مکران

در راستای تحقق طرح توسعه سواحل مکران، موانع و ساختارهای مختلفی نقش دارند. اولین مانع را در سطح وزارتخانه ها است که بسیاری از آن ها در ارتباط با مسئله مخالف هستند و در حوزه های واگذاری اختیارات محوله مقاومت دارند که منجر به سردرگمی و آشفتگی هایی در کمسیون های مختلف شده است. سازمان ها و نهادهایی چون محیط زیست، بنادر و دریانوردی و تا حدودی سازمان برنامه و بودجه ازجمله مهم ترین نهادهای مخالف هستند که بنابر تفسیر و تعریف خود مخالف انجام این پروژه هستند.

علاوه بر مخالفت های نهادی باید به بُعد اجتماعی و فرهنگی خاص این مناطق هچون وجود انواع محرومیت های اجتماعی ـ اقتصادی و نادیده گرفتن پیوست های فرهنگی محلی اشاره کرد که مردم نسبت به اهداف و آینده این سند تحول ابهاماتی دارند. همچنین باید به برنامه های تبلیغاتی رقبای منطقه ای و جهانی ایران در جهت سیاه نمایی و مطرح کردن اهداف ایدئولوژیکی و مذهبی توجه کرد که منجر به نوعی واگرایی فرهنگی محلی در مقابل این طرح می شود.

سناریوهای محتمل در مورد چشم انداز مدیریت سواحل مکران

سناریوهای مختلفی برای طرح توسعه اقتصادی در مناطق شرق کشور می توان متصور بود. این سناریوها عبارتند­از:

• توسعه سواحل مکران با پیشرانی استانداری: این سناریو که بیشتر از سوی وزارت کشور و نماینده های محلی در دو استان هرمزگان و سیستان وبلوچستان پیگیری می شود بر حاکمیت و واگذاری اختیارات به استانداران، فرمانداران محلی ـ جغرافیایی تاکیددارند.
• سازمان توسعه سواحل مکران همچون یک سازمان منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی: برخی دیگر معتقدند که برای پیشبرد بهتر این پروژه در قالب قوانین منطقه آزاد قابل تحقق است. دراین سناریو پنج شهرستان میناب، سیریک، جاسک، کنارک و چابهار تا نقطه صفر مرزی در خلیج گواتر و پسابندر شامل طرح ها و برنامه های توسعه ای و سرمایه گذاری این مناطق خواهند شد که در قالب منطقه ویژه اقتصادی، تجاری و گردشگری درخواهند آمد. در چنین بستری استانداران و فرمانداران این مناطق اختیارات خود را می بایست به سازمان مذکور واگذار کنند.
• سازمان توسعه سواحل مکران هماهنگ کننده اقدامات توسعه ای: برخی دیگر با نگاهی تلفیقی بر هماهنگی نهادهای مختلف تاکید می کنند. دراین مدل، هم استانداری ها و هم مناطق آزاد تجاری صنعتی به عنوان پیشران مطرح هستند. به طور خاص در استان سیستان وبلوچستان سازمان تجاری صنعتی منطقه آزاد چابهار می تواند با هماهنگی و تحت نظر استانداری این استان مسئولیت پیشبرد اقدامات و سیاست های توسعه سواحل مَکُران را به پیش ببرد و یا در استان هرمزگان این اقدام توسط منطقه آزاد قابل تاسیس جاسک زیر نظر استانداری هرمزگان برنامه های توسعه ای مَکُران را دنبال نماید.

راه کارهای تحقق مطلوب توسعه سواحل مکران

با توجه به اهمیت این پروژه در روند توسعه ای در شرق و جنوب شرقی کشور راهبردهای مختلفی را می تواند در به نتیجه رسیدن مطلوب آن ارائه داد. مهم ترین آن ها عبارت اند از:

۱- تشکیل بدون تعلل سازمان توسعه سواحل مکران با گستره و قدرت نفوذ بالا برای جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی.

۲- اقدامات و سیاست گذاری شفاف جهت بهره گیری از موقعیت خاص منطقه و فراهم ساختن زیرساخت های عمرانی و ترانزیتی باهدف ایجاد اشتغال، درآمدزایی و امنیت اجتماعی و ملی دراین منطقه.

۳- برنامه ریزی و بهره گیری از دیپلماسی فعال و تفاهم بین المللی باهدف تبدیل مناطق مَکُران به ویژه چابهار و جاسک به عنوان پلی میان کشورهای اکو؛ آسه آن و سایر کشورهای جهان برای تولید، صادرات، مبادله و ترانزیت کالا از این مناطق

۴- انجام مطالعات و تهیه ی پیوست های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی در پروژه های توسعه سواحل مَکُران به ویژه بهره گیری از پتانسیل مسئولیت اجتماعی منطقه آزاد چابهار، بندر شهید بهشتی، پتروشیمی ها، فولادسازی و … برای همراهی و مشارکت بیشتر مردم محلی در فرایند توسعه و فعالیت های آتی.

۵- نگاه و نگرش واقع­بینانه و مبتنی بر تحقق منافع ملی نسبت به تحولات منطقه ای و جهانی و حذف نگاه و نگرش های خوش بینی و بدبینی محض به مناسبات و روابط منطقه ای جهانی از سوی دستگاه دیپلماسی کشور.

۸- نگاه واحد و هماهنگ اقتدارآمیز میان دولت و نهادهای ذی­ربط آن با سازمان توسعه مکران و حذف نگرش های موازی و پوششی باهدف پیشبرد مطلوب منافع ملی.

جمع ­بندی

منطقه شرق و جنوب شرقی ایران با همسایگی دو کشور بی ثبات پاکستان و افغانستان و از طرف دیگر دسترسی به دریای آزاد عمان، واجد فرصت ها و تهدیدات سیاسی ـ اقتصادی و فرهنگی برای جمهوری اسلامی ایران است. دریای عمان جزء حوزه استراتژیک اقیانوس هند و یکی از پنج حوزه استراتژیک جهان است. سواحل مکران که جنوبی ترین حاشیه ی این منطقه به شمار می رود که این امکان را دارد با بهره گیری از پتانسیل دریای عمان، موقعیت ژئوپلیتیکی و زیست بوم ویژه و دست نخورده ی منطقه، موتور محرکه توسعه سرمایه گذاری در نیمه شرقی و جنوب شرقی کشور شود. طی چند سال اخیر طرح توسعه سواحل مکران با نگاه چشم اندازی مطرح شده است که نیازمند است نهادها و دستگاه های زیر ربط برای تحقق سناریوهای محتمل منجر به منافع ملی نهایت استفاده را ببرند. تلاش برای استفاده از ظرفیت بومی ـ فرهنگی این مناطق، بسترسازی در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی، مدنظر قراردادن بافت و ساخت فرهنگی ـ مذهبی ازجمله مهم ترین محورهایی است که می بایست دراین طرح مدنظر قرار گیرد.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری توسط مسعود درودی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.