آب و منابع طبیعیارزیابیپژوهش‌های برتر سال ۹۹سند گزارش پژوهشیکشاورزی و محیط زیست

ارزیابی استراتژی ‌های بهبود بهره ‌وری آب در کشاورزی

شناسایی و ارزیابی اثربخشی استراتژی ‌های بهبود بهره ‌وری آب کشاورزی در ایران

با توجه به وضعیت نامناسب منابع آبی در ایران و ناکارآمدی مصرف آب در بخش کشاورزی، لازم است که سیاست ‌هایی برای افزایش بهره ‌وری آب در کشور تدوین گردد. در میان استراتژی‌های موجود برای افزایش بهره‌وری آب کشاورزی، سه استراتژی سیاست قیمت ‌گذاری آب، نصب کنتور و تحویل حجمی آب، و ایجاد بازار آب در اولویت هستند. اما امکان اجرای استراتژی‌ های استفاده از واریته‌ هایی با نیاز آبی کمتر، ایجاد پلیس آب و تغییر الگوی کشت بیشتر است. از طرفی دیگر، انگیزه زارعین برای کاهش مصرف آب نیز بر انتخاب استراتژی ‌های برتر مؤثر است.

ضرورت و اهداف پژوهش

توسعه اقتصادی اجتماعی، رشد جمعیت و تغییر اقلیم چالش ‌های عمده ‌ای را برای پایداری و امنیت غذایی جوامع ایجاد کرده است. این عوامل منابع آب را تحت فشار قرار داده ‌اند. با توجه به وضعیت موجود منابع آب در ایران، روند و گرایشات حاکم بر آن و همچنین در نظر گرفتن توزیع مکانی و زمانی نامناسب سرانه محدود آب، وضعیت بحرانی را منجر شده است. در صورت بی‌ توجهی بیشتر، انتظار می‌رود که در دهه‌ های آینده، مسائل مرتبط با آب، بسیار بحرانی ‌تر شود.  لذا مدیریت تقاضا، تعدیل مصرف و ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضای آب بسیار ضروری است. با توجه به اینکه مصرف آب در بخش کشاورزی زیاد و عموما ناکارآمد است، تصور می ‌شود که حتی بهبود اندکی در بهره ‌وری آب کشاورزی می ‌تواند تاثیر قابل ملاحظه ‌ای داشته باشد.

روش ‌شناسی پژوهش

با توجه به اهداف تحقیق، مطالعه حاضر در چهار بخش سازماندهی شده است. بخش اول به شناسایی، ارزیابی و اولویت ‌بندی استراتژی‌ های بهبود بهره ‌وری از آب، با استفاده از روش تحلیل چند معیاری می ‌پردازد. به این منظور، با استفاده از نظر کارشناسان، صاحب ‌نظران و ذینفعان، تعیین استراتژی ‌ها، معیارها، زیرمعیارها وزن معیارها و زیرمعیارها و همچنین سنجش عملکرد هر یک از استراتژی‌ ها انجام شد.

بعد از مشخص شدن استراتژی‌ های بهبود بهره‌ وری آب، اثربخشی پاره ‌ای از این استراتژی ‌ها در بخش دوم تحقیق در قالب مدل‌ های برنامه‌ ریزی ریاضی خطی و غیرخطی تخصیص آب مورد بررسی قرار گرفته است. این بخش در حقیقت، بخش اصلی تحقیق است.

با توجه به اینکه ایجاد بازار آب می ‌تواند بر ارتقا بهره ‌وری آب و کاهش منازعات مربوط به آب موثر واقع شود، این موضوع به طور مستقل با استفاده از مدل برنامه‌ ریزی ریاضی تخصیص زمین اصلاح ‌شده به عنوان مدل مزرعه و یک مدل دشت، در بخش سوم ارزیابی شده است.

نظر به اینکه عوامل متعددی در پذیرش استراتژی ‌های حفاظت از منابع آب و خاک موثر هستند و شناسایی آن‌ها می ‌تواند در گسترش به کارگیری استراتژی ‌های حفاظت از آب و خاک مفید واقع شود، این عوامل در بخش چهارم در چارچوب مدل پروبیت ظاهرا نامرتبط مورد بررسی قرار گرفته ‌اند.

بررسی استراتژی ‌های بهبود بهره ‌وری آب

پس از مشخص شدن استراتژی ‌های بهبود بهره‌وری آب، ارزیابی این استراتژی ‌ها برای اولویت ‌بندی آن‌ ها انجام ‌شده و سپس اثربخشی استراتژی ‌ها بررسی می‌شود.

اولویت ‌بندی استراتژی ‌ها

از آنجا که هدف اصلی، افزایش بهره‌ وری آب کشاورزی است، معیارها و زیرمعیارها در این راستا تعریف و استراتژی‌ ها و اولویت آن‌ ها بر اساس مشارکت آن ‌ها در رسیدن به این هدف تعیین و ارزیابی شده ‌اند. همچنین، به منظور ارزیابی امکان‌ پذیری استراتژی ‌ها در مرحله اجرا و عملیاتی شدن، گروه دیگری از معیارها نیز تعیین شد. این امکان‌ پذیری مواردی مانند پیچیدگی فنی، اجتماعی و نهادی را شامل می ‌شود.

با توجه به نتایج بدست آمده از رتبه ‌بندی استراتژی ‌ها بر اساس معیارهای گروه اول، مشخص می ‌شود که سه استراتژی سیاست قیمت‌ گذاری آب، نصب کنتور و تحویل حجمی آب، و ایجاد بازار آب (به منظور خرید و فروش آب) از اولویت بالاتری برخوردارند. به کارگیری این سه استراتژی فواید مشترک بیشتری با سایر بخش‌ها ایجاد می ‌کند و صرف نظر از مسئله بهره ‌وری آب، می ‌توان این استراتژی ‌ها را به کار گرفت.

اما بر اساس نتایج بدست آمده و تعاریف انجام شده از پیچیدگی‌ های فنی، اجتماعی و نهادی، امکان اجرای سه استراتژی استفاده از واریته‌ هایی با نیاز آبی کمتر، ایجاد پلیس آب و تغییر الگوی کشت (به سمت محصولاتی با نیاز آبی کمتر) نسبت به استراتژی ‌های دیگر بیشتر است.

بررسی اثربخشی استراتژی‌ ها

اثربخشی استراتژی‌ ها و راهکارهای بهبود بهره ‌وری آب با استفاده از مدل ‌های برنامه ‌ریزی ریاضی که در گروه روش ‌های قیاسی قرار می ‌گیرند، بررسی شده ‌اند. بر این اساس باید از یک سو، استراتژی ‌های آبیاری ناکارای فعلی به استراتژی ‌های مناسب تبدیل شود. از سوی دیگر راندمان آبیاری از طریق سیستم مناسب انتقال آب، پوشش انهار، تسطیح اراضی، نصب سیستم‌ های مناسب آبیاری و … بهبود یابد.

پیشنهادات پژوهش

چالش عمده‌ بخش کشاورزی این است که همزمان با کاهش مصرف آب، باید تولید بیشتری را عرضه کرده و درآمد بالاتری را برای زارعین رقم زند. با توجه به نتایج، سیاست ایجاد بازار آب به تنهایی، بهره ‌وری آب و سود زارعین را افزایش می ‌دهد. ولی همزمان مصرف کل آب منطقه افزایش می ‌یابد که با مدیریت تقاضای آب در نتاقض است. از این رو، برای مدیریت مصرف آب بایستی به همراه ایجاد بازار آب، سیاست کنترل برداشت آب برای زارعین اجرا شود.

با اجرای همزمان سیاست ایجاد بازار آب و سهمیه‌ بندی برداشت آب از سفره ‌های زیرزمینی، اولاً، انگیزه زارعین برای کاهش مصرف آب از طریق بکارگیری روش ‌های نوین آبیاری، پوشش انهار، تسطیح اراضی، استراتژی ‌های کم ‌آبیاری و تغییر الگوی کشت افزایش چشمگیری خواهد داشت. ثانیا، با افزایش بازدهی هر مترمکعب آب، اثر کاهش مصرف آب بر درآمد زارعین ناچیز خواهد بود که این امر تمایل زارعین را در استفاده از سیاست ‌های مدیریت تقاضای آب تقویت خواهد کرد.

در این راستا، به رسمیت شناختن حق مالکیت آب به عنوان یک گام اساسی، هرچه سریع‌ تر باید اجرایی شود. مالکیت آب باید از مالکیت زمین جدا شده و سند آب که مقدار مالکیت بر منابع آب را مشخص می ‌کند، برای بهره ‌برداران صادر شود. لازمه این امر نیز، تحویل حجمی آب و نصب کنتور برای نظارت بر مالکیت آب است. در چنین شرایطی دولت نیز می‌ تواند به عنوان خریدار آب صرفه‌ جویی ‌شده اقدام نماید.

با توجه به نقش مهمی که کشاورزان در رابطه با بهره‌ وری آب و کنترل فرسایش خاک و حفاظت از منابع ایفا می‌ کنند، بررسی عوامل موثر بر پذیرش راهکارهای حفاظت از منابع آب و خاک از اهمیت زیادی برخوردار است. بر اساس نتایج تحلیل عوامل موثر بر پذیرش فعالیت ‌های حفاظت از منابع آب و خاک می‌ توان پیشنهادهای زیر را ارائه کرد:

  • از آنجا که پراکندگی مزارع در پذیرش فعالیت ‌های حفاظتی اثر منفی دارد، یکپارچه‌ سازی اراضی می ‌تواند در حفاظت از منابع آب موثر باشد. بنابراین توصیه می ‌شود که این طرح با دقت بیشتری انجام شود.
  • اندازه مزرعه بر پذیرش فعالیت ‌های حفاظتی اثر مثبت و معنی ‌داری دارد. از آنجا که قانون ارث به کوچک ‌تر شدن مزارع می ‌انجامد، لازم است که به گونه ‌ای از کوچک شدن اندازه مزارع جلوگیری کرد.
  • فعالیت خارج از مزرعه از یک سو فشار وارده بر منابع را کاهش می‌ دهد و از سوی دیگر بر پذیرش فعالیت‌ های حفاظت از منابع آب موثر است. بنابراین ایجاد چنین فرصت ‌هایی برای زارعین می ‌تواند در توسعه پایدار کشاورزی موثر باشد.
  • میزان دسترسی به اعتبارات و تسهیلات بانکی در پذیرش فعالیت ‌های حفاظت از منابع آب موثر است. بنابراین توصیه می ‌شود که اعتبارات بیشتری برای این منظور تخصیص یابد.

جمع ‌بندی

این مطالعه به منظور تعیین استراتژی‌ های افزایش بهره ‌وری آب در بخش کشاورزی انجام شده است. شناسایی، ارزیابی و اثربخشی استراتژی‌ ها با نظر کارشناسان و ذینفعان انجام شده و مدل ‌های برنامه ‌ریزی خطی برای تعیین اثرات استراتژی استفاده گردید. نتایج نشان می ‌دهد که سیاست ایجاد بازار آب و سهمیه ‌بندی برداشت آب از سفره‌ های زیرزمینی باید به صورت همزمان صورت بگیرد. لازمه اجرای این سیاست ‌ها، به رسمیت شناختن حق مالکیت آب و تحویل حجمی آب و نصب کنتور است.

این مطالعه توسط مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران و توسط منصور زیبایی در سال ۱۳۹۵ انجام شده است.

امتیاز کاربر ۵ (۱ رای)

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران نهادی است عام‌المنفعه که توسط اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران ایجاد شده و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری و استخدامی است و زیر نظر هیأت امناء اداره می‌شود. ورود به صفحه انديشکده

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا