شناخت راهبردی کویرها و بیابان های ایران

بیش از نیمی از اراضی و زمین های ایران را مناطق کویری و بیابانی تشکیل می دهد. از همین رو چندین دهه است که توسعه متوازن و جاودان مناطق کویری و بیابانی که با مسائلی و مشکلات بسیاری روبه رو هستند در دستور کار قرار گرفته است. مناطق کویری و بیابانی ایران از صنایع و معادن مختلفی بهره می برند و به همین دلیل بخش مهمی از اقتصاد کشور را تشکیل می دهند. همچنین جاذبه های طبیعی مناطق کویری باعث جذب گردشگران زیادی به این مناطق می شود. البته این مناطق از مشکلات طبیعی و زیرساختی مختلفی نیز رنج می برد. از مشکلات طبیعی این مناطق می توان به بی آبی و لرزه خیزی اشاره کرد. از طریق راهبردهای مشخصی می توان با توجه به محدودیت های این مناطق از ظرفیت های آن بیشترین بهره را برد.

ضرورت و اهداف پژوهش

بخش بزرگی از کشور ایران را مناطق کویری و بیابانی تشکیل داده است. این مناطق شامل استان هایی نظیر اصفهان، خراسان رضوی و جنوبی، سمنان، کرمان، یزد و هرمزگان می شود. یکی از ویژگی های مناطق کویری و بیابانی، انتزاعات، الحاقات و تغییرات گسترده در واحدهای تقسیمات کشوری است. بررسی ۲۲ ساله این تغییرات نشان می دهد که در این مناطق بیش ۲۴ هزار آبادی از بین رفته و شهرها بیش از دو برابر افزایش یافته اند. تعداد شهرستان ها ۸۰ درصد و تعداد بخش ها بیش از ۱۱۸ درصد افزایش یافته است. همچنین این مناطق با مشکلات متعددی روبه رو هستند. از مشکلات این مناطق می توان به مواردی چون فقر و محرومیت، عدم تعادل های فضایی، بحران آب و مهاجرت اشاره کرد. بخش قابل توجهی از مردم کشور نیز در این مناطق زندگی می کنند؛ همین موضوع نشان می دهد که برای حل این مشکلات باید به دنبال راه مؤثری بود. این مناطق از فقدان سندی راهبردی و فراگیر برای خلق ساختار فضایی منسجم و توسعه پایدار فضایی رنج می برند. بر این اساس، طرح حاضر به تدوین سند راهبردی ساختار فضایی مناطق کویری و بیابانی پرداخته است. در این پژوهش سعی شده است تا وضعیت فعلی بیابان ها و کویرهای کشور از جوانب مختلف بررسی شود و پس از یافتن مشکلات مهم این منطقه، پیشنهاداتی برای رفع آن ها ارائه شود.

بررسی وضعیت فعلی مناطق بیابانی و کویری کشور

همان طور که در بخش پیشین نیز گفته شد، مناطق کویری و بیابانی کشور بخش گسترده ای (۶۱ درصد) از خاک کشور را شامل می شود؛ همچنین بر اساس سرشماری انجام گرفته در سال ۹۵ جمعیت این مناطق بیش از ۲۵ میلیون نفر است. در این قسمت وضعیت فعلی این نواحی از جوانب مختلف بررسی می شود:

بررسی و تحلیل منابع طبیعی و نظام محیط زیستی

بر اساس توپوگرافی این مناطق عمده این مناطق پست و هموار هستند اما بخش هایی نظیر رشته کوه های زاگرس و رشته کوه البرز نیز در این مناطق قرار دارند. ازنظر تیپ اراضی نیز ۴۶ درصد این مناطق از تیپ کوه ها و تپه ها تشکیل شده اند. تیپ عمده بعدی را فلات ها و واریزه ها تشکیل می دهند. مساحت محدودی از این مناطق نیز شامل تیپ دشت ها می شود.

از منظر دما و بارش مناطق مذکور در تقسیم بندی خشک و فراخشک قرار می گیرند و میانگین دمای این نواحی بالاتر از متوسط کشوری و متوسط بارش پایین تر از میانگین کشوری است. این مناطق منابع آبی نظیر چاه ها و قنات ها را نیز دارد؛ اما متأسفانه به دلایل متعددی نظیر عدم رعایت حریم، برداشت های بی رویه، عدم اجرای لایروبی و فعالیت های عمرانی از میزان ذخیره قنات ها به شدت کاسته و آب آن ها آلوده شده است. این مشکلات باعث شده است که این مناطق از منظر تمامی شاخص ها در وضعیت تنش آبی و بحران شدید آب قرار گیرد. ازنظر مخاطرات زیست محیطی نیز این مناطق را عواملی چون زلزله و خشک سالی تهدید می کنند.

بررسی و شناخت وضعیت جمعیتی، اجتماعی و فرهنگی

مناطق کویری و بیابانی حدود ۲۹ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است. همچنین اطلاعات نشان می دهد که جمعیت مناطق کویری و بیابانی جوان تر از متوسط کشوری است. ازنظر میزان باسوادی نیز مردم این نواحی تفاوتی با مردم کل کشور ندارند و ۸۷ درصد از آنان باسواد هستند. بااین وجود در مقیاس استانی سطح سواد متمایز است و استان های سمنان و یزد بالاترین نرخ سواد و سیستان و بلوچستان پایین ترین نرخ سواد را دارد. از منظر نرخ مرگ ومیر این مناطق نرخی پایین تر از سطح کشوری دارند. درزمینهٔ مهاجرت نیز می توان گفت که این مناطق جزو مناطق مهاجرپذیر هستند. از آسیب های اجتماعی این مناطق نیز می توان به مواد مخدر و مشکلات مرتبط با آن اشاره کرد.

بررسی و تحلیل نظام فعالیت

اولین نکته ای که درزمینهٔ وضعیت اقتصادی این مناطق می توان گفت، نرخ بیکاری است. نرخ بیکاری در مناطق کویری و بیابانی نسبت به متوسط کشوری پایین تر و ۱۱.۷ درصد است. بررسی ها نشان می دهد که بخش خدمات و سپس صنعت کارکرد اصلی این مناطق را تشکیل داده اند و بخش کشاورزی تنها ۲۲ درصد از اشتغال را به خود اختصاص داده است. همچنین مردم این مناطق در حوزه دامداری و پرورش آبزیان نیز کار می کنند. در بخش معدن نیز ۶۳ درصد از شاغلان بخش معدن و ۷۴ درصد ارزش تولیدات بخش معدن کشور در مناطق کویری و بیابانی است. مناطق کویری و بیابانی در بخش صنعت کشور هم نقش چشم گیری ایفا می کنند و سهم بیش از ۲۲ درصدی از تولید ارزش افزوده را (به استثنای بخش ساختمان) در اختیاردارند.

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد، دسترسی مردم این مناطق به مراکز درمانی و بیمارستان ها است. در این مناطق سرانه تخت ثابت به ازای هر هزار نفر در جمعیت نسبت به متوسط کشور کمتر است. همین طور اختلاف قابل توجهی از این نظر بین استان های این منطقه وجود دارد. به طوری که استان هایی نظیر سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و هرمزگان دسترسی مناسبی به مراکز درمانی ندارند. ازنظر مناطق آزاد نیز این نواحی از منطقه آزاد چابهار، قشم و کیش برخوردار هستند. البته مواردی چون بی توجهی به تولید و فقدان زیرساخت های لازم از دلایل عدم موفقیت این مناطق آزاد است. این نواحی از شهرک های صنعتی مختلفی نیز برخوردار هستند که این شهرک ها هم از مشکلات مختلفی رنج می برند که از آن ها می توان به کمبود زیرساخت ها و تسهیلات اشاره کرد.

بررسی و شناخت نظام زیربنایی

ازنظر برق سهم مناطق کویری و بیابانی از خطوط فشارقوی کشور ۳۸ درصد است. درزمینهٔ سیلوها و انبارهای این مناطق نیز باید گفت که استان های خراسان رضوی، کرمان و اصفهان بیشترین سهم از سیلوهای این مناطق را دارند اما استان هرمزگان فاقد سیلوی گندم است. در بخش گاز بررسی ها نشان می دهد که ۶۱ درصد خانوارها در این مناطق به گاز روستایی دسترسی دارند که ۵ درصد کمتر از مقیاس کشوری است. همچنین مناطق کویری و بیابانی کشور از صنایع مادر و مهمی چون پالایشگاه ها و پتروشیمی ها برخوردار هستند که از آن ها می توان به شرکت پالایش نفت اصفهان و پالایشگاه نفت ستاره خلیج فارس اشاره کرد. اسکله ها و بنادر نیز از دیگر ظرفیت های زیربنایی این منطقه هستند که شامل بندر شهید رجایی، بندر چابهار، بندر شهید باهنر و بندرلنگه می شوند.

راهبردهای بهبود وضعیت مناطق کویری و بیابانی

در بخش های پیشین وضعیت موجود مناطق کویری و بیابانی بررسی شد. در این بخش سعی بر این است که راهبردهایی برای بهبود وضعیت فعلی ارائه شود. به طوری که محدودیت ها و ظرفیت های مختلفی چون مقولات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی را در نظر گیرد. در ادامه به بخشی از راهبردهای این پژوهش اشاره می شود:

• مدیریت و بهره برداری پایدار منابع آب و ارتقای سهم شیوه های استحصال پایدار و بومی
• حفظ و تقویت کارکردهای پشتیبان نظام حیات در منطقه
• سازمان دهی و ایجاد تعادل در پراکنش فضایی فعالیت ها و قابلیت ها و پتانسیل ها
• توسعه اجتماع -محور گردشگری پایدار و بوم آور
• ارتقای غنای فرهنگی و مقاومت و تاب آوری مراکز زیست و فعالیت در برابر مخاطرات طبیعی
• تکمیل زنجیر لجستیک و زیرساخت های بین المللی

جمع بندی

مناطق کویری و بیابانی مساحت قابل توجهی از کشور را تشکیل می دهند و این مناطق شامل ۹ استان می شوند. بررسی ها نشان می دهد که در این مناطق بیش ۲۴ هزار آبادی از بین رفته و شهرها بیش از دو برابر افزایش یافته اند. تعداد شهرستان ها ۸۰ درصد و تعداد بخش ها بیش از ۱۱۸ درصد افزایش یافته است. همچنین این مناطق با مشکلات متعددی مانند فقر و محرومیت، عدم تعادل های فضایی، بحران آب و مهاجرت روبه رو هستند. باوجوداین مشکلات این مناطق از ظرفیت های اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی برخوردار هستند. مناطق بیابانی و کویری کشور ایران با تنش آبی روبه رو است و همین موضوع می تواند به صنایع و کشاورزی این منطقه آسیب بزند. این پژوهش وضعیت فعلی مناطق کویری و بیابانی را بررسی کرده است و در پایان راهبردهایی را برای بهبود این وضعیت پیشنهاد کرده است که از آن ها می توان به توسعه گردشگری پایدار و تکمیل زنجیر لجستیک و زیرساخت های بین المللی اشاره کرد.

این مطالعه در مدرسه حکمرانی شهید بهشتی با همکاری مسعود اسدی محل چالی و حسن محمدیان مصمم در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.