ارتقا اثربخشی کانون های فرهنگی و هنری مساجد

یکی از راه های بقای اصالت فرهنگی کشورهای دارای سابقه فرهنگی و معنوی غنی مانند جمهوری اسلامی ایران که همواره با تهاجم فرهنگی دشمن رو به رو هستند، ایجاد نهادهای مختلف در امور مرتبط با فرهنگ و اجتماع است. ازجمله این نهادها می توان به کانون های فرهنگی و هنری مساجد اشاره نمود. مسجد، اصلی ترین پایگاه دین و جایگاه تربیت و پرورش انسان های وارسته و مهم ترین مکان گسترش فعالیت های علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی در جهان اسلام است. کتابخانه های مساجد به گواه تاریخ از قدیمی ترین کتابخانه های موجود در کشور هستند که جزو مردمی ترین و عمومی ترین نوع کتابخانه ها نیز شناخته می شوند.

ضرورت و اهداف پژوهش

بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۱۳۷۱.۱.۱۸ هیئت «هدایت، ارشاد و احیای نقـش واقعی و تبلیغی مساجد برای مقابله با تهاجم فرهنگی»، ذیل «وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی» با هدف احیا نقش فرهنگی مساجد تشکیل شد و این هیئت، «کانون های فرهنگی و هنری مساجد» را تشکیل داد. سپس این هیئت به «ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد» تغییر نام داد. از آن زمان حدود ۲۷ سال می گذرد و تاکنون ۲۵ هزار و ۹۹۳ کانون تشکیل شد است؛ اما اساسنامه ستاد با درخواست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باهدف هماهنگی و انسجام و تقویت کانون ها در تاریخ ۱۳۹۷.۲.۱۸ در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و در تاریخ ۱۳۹۷.۱۰.۳ ابلاغ شد.

از دلایل ضرورت ایجاد این اساسنامه و تجدید ساختار و تدوین فرایندهای سازمانی و هدایتی و سیاست ها و راهبردهای فرهنگی، رساندن کانون ها به تشکل هایی با بیش ترین کارایی و اثربخشی بوده است. بر این اساس، هدف ستاد این بوده است که کانون ها به جایگاه واقعیشان برسند و در این راستا به سیاست ها و راهبردهای عملیاتی و محتوایی نیاز دارند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل عملکرد «ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد» و عملکرد «کانون های فرهنگی و هنری مساجد» بر اساس داده ها و اطلاعات گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی است؛ بر اساس این بررسی، سعی بر این است که پیشنهادهایی راهبردی برای ستاد جهت افزایش کارایی و اثربخشی فعالیت های کانون های فرهنگی و هنری مساجد ارائه شود.

بررسی وضعیت موجود کانون های فرهنگی و هنری مساجد

نتایجی کلی از تحلیل داده ها و اطلاعات گزارش ارزیابی عملکرد ستاد که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی نگارش شده است، چهار مضمون را شامل می شود که عبارتند از:

دولت محوری کانون ها

هدف کانون های فرهنگی و هنری مساجد، استفاده حداکثری از ظرفیت های مردمی برای اهداف فرهنگی و هنری است. طبق ماده یک اساسنامه: «ستاد، تشکیلاتی غیردولتی و غیرانتفاعی زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که استقلال مالی، اداری و استخدامی دارد»؛ اما هم مواد بعدی اساسنامه و به ویژه مواد مربوط به ارکان ستاد و هم روند اجرایی، نشان از دولتی بودن این ستاد دارد. رئیس ستاد، توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین می شود و اعضای شورای سیاستگذاری و نظارت و رئیس و اعضای استانی، همه از مقامات دولتی و حکومتی هستند و روند انتخاب اعضا و مقامات ستاد در سطح ملی و استانی نیز کاملا رسمی و دولتی است. احکام تمامی اعضای شوراهای استانی توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی صادر می  شود. در سطح کانون ها نیز مدیرمسئول هر کانون را امام جماعت هر مسجد انتخاب می کند که در ساختار فعلی عملا مقامی رسمی محسوب می شود. به لحاظ بودجه و نیروی انسانی نیز، ستاد در تهران و استان ها دارای ساختار سازمانی و نیروی انسانی است و عموما با بودجه دولتی اداره می شود.

کم توجهی به مشارکت اجتماعی و مدنی

نتیجه دولتی بودن بیش از حد فعالیت کانون های فرهنگی و هنری مساجد، توجه کمتر به جلب مشارکت های مردمی و مدنی است که از اهداف اولیه کانون ها است. اساسا مسجد جایگاه و نهادی بوده است که از سوی مردم و توسط مردم اداره می شده است و نهادهایی چون کانون مسجد نیز در همین راستا باید بر اساس شبکه روابط و مشارکت های مردمی، تصمیم گیری مسائل مالی، اجرایی برنامه ها و تولیدات محتوایی و … حرکت کند. در حال حاضر رویکرد اساسی کانون ها، دولت محوری است و مشارکت مردمی، فقط نقش مکمل و کمک دارد.

توقف در ساختار و تشکیلات اجرایی

دولتی بودن بیش از حد ستاد هماهنگی و خود کانون ها باعث شده است که فعالیت ها بیشتر در قالب تشکیلاتی متوقف شود و حرکت به سمت برنامه های محتوایی فرهنگی و هنری با تاخیر مواجه باشد. از محتوای گزارش دفتر نظارت و ارزیابی شورای عالی انقلاب فرهنگی می توان نتیجه گرفت که ستاد تاکنون بیشتر به الزامات تشکیلاتی و مالی و نیروی انسانی کانون ها پرداخته و سیاست های محتوایی کمتر پیش گرفته شده است. بررسی ها نشان دهنده این امر است که ستاد هنوز متمرکز بر ساختار و فرایندهای تشکیلاتی است و ورود به برنامه های محتوای و فرهنگی در اولویت بعدی قرار دارد. طبق گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی ایده ها زیاد بوده است، اما اقدامات به اندازه ایده ها نبوده است؛ تولید و عرضه محصولات فرهنگی، رشد مطلوبی نداشته است و در زمینه درآمدزایی از محصولات نیز گزارشی ارسال نشده است.

ضعف محصولات فرهنگی و هنری خلاق

طبق گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی، در بین تولیدات فرهنگی بیشترین آمار ثبت و تائید شده، در سطح ایده بوده است. تولید محصولات فرهنگی و هنری، در فضای مجازی علی رغم اهمیت، سهم کمی در بین تولیدات ثبت شده دارد. همچنین آثار هنری شامل فیلم، نمایش و سرود در مجموع، کمتر از هشت درصد کل تولیدات را شامل می شود. این نشان می دهد که کانون ها در سطح ایده پردازی توقف کرده و به سمت تولید محصولات فرهنگی به صورت عمیق و گسترده حرکت نکرده اند و کمتر آثار صوتی بصری و آثار فضای مجازی تولید شده است؛ بنابراین به دلیل محدود بودن تولید فرهنگی، درآمدزایی حاصل از فروش محصولات نیز اساسا وجود نداشته است و در گزارش خود ستاد نیز آماری از آن ارائه نشده است.

توصیه های سیاستی به منظور افزایش کارایی و اثربخشی کانون ها

 مبتنی بر نقش سازمانی و راهبری ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد و به ویژه سیاست ها و و راهبردهای محتوایی فرهنگی و اجتماعی، پیشنهادهایی در جهت افزایش کارایی و اثربخشی کانون های فرهنگی و هنری مساجد ارائه می شود که برخی از آن ها عبارتند از:

نقش هماهنگی و راهبری ستاد

ضروری است که ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد، بیشتر بر الزامات راهبری و هماهنگی مبتنی بر نقش ستادی متکی باشد. در این نقش و جایگاه سیاست های هماهنگی و راهبردی از سوی ستاد به کانون ها ارائه می شود و امور تشکیلاتی، مالی و انسانی، محتوایی و … به طور واقعی به جامعه مدنی و مذهبی کشور واگذار می شود؛ بنابراین راهبرد عملی کانون های فرهنگی و هنری مساجد، باید مبتنی بر شبکه سازی مدنی و مشارکت مردمی باشد و نه مبتنی بر تصمیم گیری از بالا در ستاد در سطح ملی و استانی و کادرسازی سازمانی و با بودجه دولتی.

کانون ها به مثابه تشکل های مدنی

هم اکنون این تصور وجود دارد که عملکرد کانون ها بر اساس فعالیت های دینی و تبلیغی مبتنی بر یک رویکرد خاص گرایانه و مبتنی بر تفکر و قرائت دینی استوار است و عملکرد شمول گرایانه و اجتماعی و عام گرایانه آن ها کمتر موردتوجه است. بر این اساس سرمایه اجتماعی ای که کانون ها می توانند جذب کنند محدود می شود و درنتیجه نفوذ و اثربخشی آن ها نیز کاسته خواهد شد.

بنابراین راهبرد عملی کانون های فرهنگی و هنری مساجد باید مبتنی بر شبکه سازی و مشارکت مردمی باشد و نه مبتنی بر تصمیم گیری از بالا و کادرسازی سازمانی و با بودجه دولتی. این کانون ها باید شبکه ای اجتماعی با محتوای فرهنگی، دینی و اجتماعی باشند که به لحاظ فیزیکی نیز در هر مسجدی دفتر دارد. در این صورت تاثیرات شبکه اجتماعی کانون ها گسترده و عمیق خواهد بود و این شبکه اجتماعی می تواند ظرفیت فرهنگی هنر و اجتماعی بزرگی را ایجاد.

کانون ها به مثابه فضای عمومی

اگر مساجد و کانون ها با رویکرد مردم نهاد و مدنی و مبتنی بر شبکه های متنوع اجتماعی باشد، این فضا، «فضای عمومی» است که قابلیت های اجتماعی و فرهنگی بالایی خواهد داشت؛ اما با تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی طی دهه های گذشته و به ویژه افزایش تنوع در دین داری، مساجد و کانون های فرهنگی و هنری تا حدی ویژگی فضای عمومی بودن را از دست داده اند و فقط اقشار و لایه های خاصی از جامعه مخاطب این فضاها هستند؛ بنابراین در جهت اینکه کانون های فرهنگی و هنری مساجد فضایی عمومی و تشکل هایی مدنی و اجتماعی باشند باید تا آنجا که ممکن است از تبدیل شدن آن ها به فضاهایی سیاسی پرهیز کرد. اجتناب از فضای سیاسی و جریانات سیاسی در کشور، می تواند فضای کانون ها و مساجد را عمومی  تر و فرهنگی و مذهبی  تر سازد و مسجد مکان امن تر و قابل اعتمادتری برای برنامه های فرهنگی و مذهبی شود.

جمع بندی

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل عملکرد «ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد» و عملکرد «کانون های فرهنگی و هنری مساجد» بر اساس داده ها و اطلاعات گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی است. نتایجی کلی از تحلیل داده ها و اطلاعات گزارش ارزیابی عملکرد ستاد که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی نگارش شده است، چهار مضمون را شامل می شود که عبارتند از: «دولت محوری کانون ها»، «کم توجهی به مشارکت اجتماعی و مدنی»، «توقف در ساختار و تشکیلات اجرایی» و «ضعف محصولات فرهنگی و هنری خلاق». از همین رو پژوهش حاضر به ارائه توصیه های سیاستی به منظور افزایش کارایی و اثربخشی این کانون ها پرداخته است. نقش هماهنگی و راهبری ستاد و کانون ها به مثابه تشکل های مدنی از جمله این پیشنهادهاست.

این مطالعه در مرکز رصد فرهنگی کشور در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.