بررسی ساختار و قوانین تدوین شده پارلمان ها در کشورهای مختلف
تدوین قواعد رفتاری و تحقق شفافیت پارلمانی، لازمه افزایش کارایی و اثربخشی مجلس
کشورهای مختلف در سرتاسر دنیا برای بهبود کارایی پارلمان ها و نمایندگان پارلمان ها، قوانین متعددی وضع کردهاند. قواعد رفتاری از جمله قوانینی هستند که در مجالس دنیا با اهدافی همچون «مبارزه با فساد» و «افزایش میزان اعتماد و پاسخگویی» تدوین میشوند. «ثبت منافع نمایندگان»، «اعلام دارایی ها» و « قواعد رفتار درون پارلمان» از جمله مهمترین این قواعد هستند. علاوه بر این، شفافیت پارلمانی که دسترسی عموم مردم به اطلاعات مورد نیاز از مهم ترین زمینه های تحقق آن است، از جمله مهم ترین مسائلی است که در مجالس مختلف دنیا مورد توجه قرار گرفته است.
ضرورت و اهداف پژوهش
بررسی قوانین و رویکردهای کشورهای مختلف دنیا برای بهبود کارایی مجالس و پارلمان ها و نمایندگان مردم در این پارلمان ها و انواع ساختارهای مختلف پارلمان ها و مزایا و معایب آن ها میتواند کمک شایانی برای ایجاد تغییرات در ساختار و قوانین مجلس شورای اسلامی ایران، باشد. از این رو در این پژوهش به قواعد و قوانین رفتاری موجود در ساختار قوانین کشورهای مختلف برای نمایندگان مجلس، مسئله شفافیت پارلمانی و بررسی سیستم های تک مجلسی و دومجلسی خواهیم پرداخت.
قواعد رفتاری، ابزارهایی برای کنترل نمایندگان
قواعد رفتاری، مقرراتی است که فرهنگ خدمت رسانی را به گونهای ارتقا میبخشد که منافع عمومی بر سود شخصی و خصوصی ترجیح داده شده و در اولویت قرار گیرد. در بسیاری از کشورهای دنیا قواعد رفتاری نمایندگان و یا سایر سیاستمداران معمولاً در قانون اساسی و یا قانون تشکیل پارلمان این کشورها نوشته و تأیید شده است. برخی از این قوانین عبارتند از: «قانون اعلام میزان دارایی های مسئولان»، «قانون اعلام تضاد منافع برای مسئولان» و یا «قانون قواعد رفتاری در سازمان های سیاسی». مهم ترین دلایل تدوین قوانین رفتاری در مجالس دنیا را میتوان مواردی همچون «مبارزه با فساد»، «افزایش میزان اعتماد و پاسخگویی»، «سیاستمداری حرفهای» و «رسیدن به استانداردهای جهانی» دانست.
انواع دسته بندی های قواعد رفتاری مجالس
برخی از سازمان های بین المللی قواعد رفتاری استانداردی را برای تبدیل شدن به قانون پیشنهاد میکنند. این راهکارها در مجالس مختلف به کار گرفته شده و مزایا و معایب آن، بررسی شده است و مجددا اصلاح و بازبینی گردیدهاند. دسته بندی ارائه شده در این بخش، از مجموعه قوانینی که مجالس کشورهای مختلف به کار گرفتهاند، احصا شده است و توسط برخی سازمان های بین المللی که بر روی قواعد رفتاری نمایندگان مجلس مطالعه میکنند، مانند سازمان همکاری های امنیتی اتحادیه اروپا نیز توصیه شدهاند. خلاصهای از این دسته بندی در جدول زیر ارائه میشود:
نوع قانون رفتاری | توضیح | اهداف | مسائلی که باید مورد توجه قرار بگیرد |
کدهای رفتاری | لیست اصول و یا قوانین راهنمای نمایندگان برای نوع رفتار به عنوان «نماینده» | ایجاد شفافیت برای نمایندگان در خصوص نوع انتظارات از آنها و افزایش مسئولیتپذیری و پاسخگویی آنها | ۱. میزان انطباق آن ها با قوانین موجود ۲. قاعده هستند و یا قانون؟ ۳. کدهای رفتاری به عنوان راهنمای اصلی کار نمایندگی در نظر گرفته میشوند؟ |
ثبت منافع | لیستی متمرکز از منافع خصوصی نماینده که میتواند باعث ایجاد تغییراتی در رأی نمایندگان شده و یا رأی آنها را تحت تأثیر قرار دهد | اطمینان حاصل میشود که منافع شخصی و یا گروهی تاثیری بر رأی و یا قضاوت نماینده ندارد | ۱. چه چیزهایی باید ثبت شود؟ ۲. چه کسانی به اطلاعات دسترسی خواهند داشت؟ ۳. نگرانی ها درباره زندگی خصوصی نمایندگان چگونه رفع میشود؟ |
اعلام دارایی ها | فهرستی از میزان دارایی ها و اموال و درآمدهای نماینده | باعث جلوگیری از فساد شده و مانع از کسب درآمد و مال نامشروع و غیرقانونی در دوران نمایندگی فرد میشود | ۱. اعلام دارایی ها چگونه باید ثبت شوند؟ ۲. آیا اعلام میزان اموال باید به صورت عمومی منتشر شود؟ ۳. آیا اعضای خانواده نماینده هم باید میزان دارایی ها و درآمدهای خود را اعلام کنند؟ |
هزینه های مالی و نیازمندی های نمایندگی | چه هزینههایی برای نماینده از بودجه عمومی پارلمان مجاز است؟ | اطمینان حاصل میشود که منابع مالی عمومی هدر داده نشده و یا برای مصارف شخصی و گروهی مورد استفاده قرار نمیگیرد. | آیا میزان مجوزها باید برای نماینده های مختلف پارلمان متغیر باشد یا همه باید از یک نوع درآمد و امکانات بهرهمند شوند؟ |
قواعد رفتار در درون پارلمان | نوع رفتار در میانه بحث های پارلمانی، احترام به همکاران، کلماتی که نباید استفاده شوند و نوع پوشش نمایندگان در پارلمان | این قواعد برای این تدوین میشوند تا اطمینان حاصل شود پارلمان به صورت حرفهای فعالیت میکند و میتواند وظایفش را به خوبی انجام دهد و درعینحال اتمسفر احترام و آرامش در پارلمان برای نمایندگان برقرار است | ۱. آیا اصولاً رفتار نمایندگان باید تنظیم شود؟ ۲. آیا رفتارهای غیررسمی در زمان بحثهای پارلمانی باید ممنوع شود؟ ۳. آیا برابری جنسیتی و قومیتی در مجلس تقویت و تأیید میشود؟ |
قواعد درباره رفتار با لابی ها و لابیگران | قوانین و محدودیت های نوع رفتار نمایندگان با لابی گران و گروه های ذینفع | اطمینان از اینکه نمایندگان از سمت خود سوء استفاده نمیکنند | ۱. چه نوع اطلاعاتی باید در ثبت لابی گران پارلمانی مورد نظر قرار گیرد؟ ۲. چه توازنی میان لابی گری خوب و یا لابی گری نامناسب سیاسی وجود دارد؟ |
اهمیت شفافیت پارلمانی
در قرن حاضر، یکی از مسائل مهم حکمرانی خوب، دسترسی مردم به اطلاعات مورد نیازشان در مورد فعالیت های سیاسی و اجتماعی ارگان های دولتی و عمومی از جمله پارلمان ها است. پارلمان هایی از شفافیت بالاتر برخوردار هستند که شهروندان دسترسی بیشتری به اطلاعات داشته، بتوانند از داده ها و رکوردهای پارلمانی که مرتبط با فعالیت نمایندگانشان در پارلمان است استفاده کرده و رسانه ها نیز دسترسی وسیعتری به ارتباطات نمایندگان و فعالیت هایشان در پارلمان داشته باشند. پلتفرم ها و اشکال نظارتی مختلفی برای شفاف سازی عملکرد پارلمان وجود دارد که میتوان آن ها را به چندین دسته طبقه بندی کرد. از جمله مهم ترین این اشکال نظارتی میتوان به «اعمال شفافیت در بحث های نمایندگان در صحن علنی مجلس و رأی آن ها»، «اعمال شفافیت در رکوردها و گفتگوهای داخل کمیسیون های تخصصی» و «اعمال شفافیت در ملاقات نمایندگان با گروههای ذینفع، لابی ها و گروه های ذی نفوذ» اشاره کرد.
بررسی سیستم های دومجلسی و تک مجلسی
قوه قانون گذار مبتنی بر دو مجلس به سیستمی گفته میشود که دو مجلس به کار قانون گذاری میپردازند که هر کدام از آنها با نامی خاص شناخته میشود: مجلس سفلی و مجلس علیا. مجلس سفلی از تعداد بیشتری از نمایندگان تشکیل شده و معمولاً اختیارات بیشتری در قانونگذاری دارد. مجلس دوم و یا علیا، مجلس کوچکتر است که نمایندگان آن معمولاً مدت طولانی تری به عنوان نماینده در آن حضور داشته و معمولاً با وجود اینکه دوره طولانیتری در مجلس حضور دارند، قدرت کمتری نسبت به نمایندگان مجلس عوام دارند. درحال حاضر ۷۹ کشور در دنیا دارای سیستم دو مجلسی و ۱۱۳ کشور نیز دارای سیستم تک مجلسی هستند. سیستم دو مجلسی مزایای از جمله «ظرفیت بالاتر برای نمایندگی طیف گسترده تری از مردم»، «تسهیل رویکرد مشورتی در امر قانون گذاری»، «مانعی برای تصویب قوانین ناقص و یا بی پروا» و « تقویت نظارت بر قوه اجرایی» دارد. با این حال گفته می شود که زمانی که سیستم قانونگذاری مبتنی بر دو پارلمان باشد، ایجاد تغییرات بسیار به کندی پیش رفته و اگر تغییری نیز به وجود بیاید، معمولا تا مدت های زیادی همچنان به صورت ثابت باقی میماند.
جمعبندی
در این پژوهش قوانین و قواعد رفتاری که در پارلمان های کشورهای مختلف استفاده شدهاند مورد بررسی قرار گرفتند و برای هریک از این قواعد، اهداف و مسائلی که باید مورد توجه قرار بگیرد به طور کامل مورد بررسی قرار گرفت. علاوه بر این در مورد مسئله شفافیت پارلمانی و الزامات تحقق این مسئله بحث شد. در نهایت با بررسی ساختارهای تک مجلسی و دومجلسی در کشورهای مختلف مزایا و معایب آنها ارائه شد؛ تا در صورت لزوم جهت تغییر در ساختارهای کنونی مجلس شورای اسلامی مورد استفاده قرار بگیرند.
این مطالعه در اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری مهدی زینالو، ثمانه اکوان و حنانه اکبری در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
محصول مرتبط: