حمایت از بیمه شدگان بیکار شده سازمان تأمین اجتماعی در مواجهه با کرونا

در بسیاری از کشورها از جمله ایران برای نیروی کار، مبلغی به عنوان حق بیمه پرداخت می شود تا در زمان بیکاری بتواند با معرفی به اداره کار از مقرری بیکاری استفاده کند. تعطیلی بسیاری از کسب وکارها در کشور به دلیل بحران کرونا سبب شد طبق مصوبات ستاد ملی مقابله با کرونا پرداخت مقرری بیکاری برای اسفندماه ۱۳۹۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۹ با تسهیل شرایط احراز برای مشمولین قانون کار، قانون تأمین اجتماعی و قانون بیمه بیکاری در نظر گرفته شود. طبق بررسی های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تا پایان فروردین ۱۳۹۹  حدود ۷۰۰۰۰۰ ریزش در کارگاه های تحت پوشش رخ داده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

حمایت از بیکاران بخشی از حداقل حمایت اجتماعی ملی و نظام تأمین اجتماعی جامع است. ارائه مزایا در قالب بیمه بیکاری نوعی از حمایت از بیکاران است که در بسیاری از کشورها از جمله ایران همزمان با طرح های ارتقای مهارت و اشتغال پذیری اجرا می شود. در این چهارچوب، برای نیروی کار در زمان اشتغال مبلغی به عنوان حق بیمه پرداخت می شود تا در زمان بیکاری و از دست دادن درآمد، بتواند با معرفی به اداره کار از مقرری بیکاری استفاده کند. مقرری بیکاری ابزار مهمی است که اقتصادها برای تأمین امنیت درآمدی نیروی کار در هنگام بیکاری از آن استفاده می کنند تا از پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از بیکاری بکاهند. در این پژوهش، راهکارهایی جهت بهبود عملکرد حمایت از بیکاران کشور ارائه شده است.

بیمه بیکاری در ایران

به موجب مواد ۳۵ تا ۴۳ قانون کار در ایران، تشکیل صندوق هایی به نام صندوق تعاون به منظور ارائه حمایت های ازدواج، عائله مندی، بیکاری، ازکارافتادگی، کفن ودفن و صندوق بهداشت در هر یک از مراکز کارگری پیش بینی شده بود. با افزایش بیکاری ناشی از رشد جمعیت و مشکلات اقتصادی کشور در اثر جنگ، به منظور حمایت از بیکاران مشمول قانون کار و قانون تأمین اجتماعی، قانون بیمه بیکاری در سال ۱۳۶۶، برای سه سال به طور آزمایشی به تصویب رسید و با برخی اصلاحات در سال ۱۳۶۹ با ۱۴ ماده و ۲۱ تبصره، تصویب و به اجرا گذاشته شد. مطابق با ماده ۲ این قانون، بیکار بیمه شده ای است که بدون اراده، کار خود را از دست داده باشد؛ بنابراین فقط بیمه شدگانی که به طور غیرارادی شغل خود را از دست می دهند می توانند از مقرری بیکاری استفاده کنند. همچنین، مطابق با تبصره ۱ این ماده، «بیمه شدگانی که به علت تغییرات ساختار اقتصادی واحد مربوطه، به تشخیص وزارتخانه ذی ربط و تأیید شورای عالی کار، بیکار موقت شناخته شوند نیز مشمول مقررات این قانون خواهند بود». لازم به ذکر است که طبق تبصره ۲ این ماده، بیمه شدگانی که به علت بروز حوادث غیرمترقبه بیکار می شوند نیز با معرفی واحد کار و امور اجتماعی، می توانند از مقرری بیمه بیکاری استفاده کنند. نرخ حق بیمه بیکاری ۳ درصد مزد بیمه شده است که کلاً توسط کارفرما پرداخت می شود. بیمه شدگان بیکار، مطابق با ماده ۶ قانون، در صورتی مقرری بیمه بیکاری را دریافت خواهند کرد که شرایط زیر را داشته باشند:

• قبل از بیکار شدن حداقل شش ماه سابقه پرداخت حق بیمه را داشته باشند.
• ظرف سی روز از تاریخ بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی بیکاری خود را اطلاع دهند و آمادگی برای اشتغال به کار تخصصی یا مشابه را اعلام کنند.
• در دوره های کارآموزی و سوادآموزی برگزار شده توسط نهادهای ذی ربط مورد تأیید وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی شرکت کند و هر دو ماه یکبار گواهی لازم را به شعب تأمین اجتماعی تسلیم کند.
• مدت برخورداری از مقرری بیمه بیکاری از شش ماه تا پنجاه ماه می تواند متغیر باشد.

مقایسه کشوری سیاست های مواجهه با کرونا در حوزه بیمه بیکاری

اقدامات انجام شده در حوزه بیمه بیکاری در مواجهه با کرونا به هفت دسته کلی تقسیم می شود که هر یک از کشورها در یک یا چند دسته از این اقدامات تلاش کرده اند که از طریق نظام بیمه بیکاری خود آثار کرونا را کاهش دهند.

• افزایش مقدار مقرری و تقویت کفایت مزایا برای حصول اطمینان از ایجاد امنیت درآمدی برای بیکاران.
• تسهیل شرایط و الزامات برخورداری از مقرری برای پوشش تعداد بیشتری از بیمه شدگان بیکار شده در اثر کرونا.
• گسترش پوشش به غیر مشمولین برای حمایت از اقشار آسیب پذیر در اثر کرونا مانند کارگران مهاجر.
• افزایش مدت برخورداری از مزایا، به خصوص برای کسانی که در دوره بحران، شانس کمی برای یافتن شغل جدید دارند.
• عدم کسر مدت برخورداری از مقرری در شرایط کرونا از استحقاق مقرری فرد بر اساس قانون.
• تسهیل فرآیند اداری بیمه بیکاری.
• ابداعاتی نظیر ارائه مقرری، کاهش ساعات کار یا یارانه دستمزد از محل صندوق بیمه بیکاری برای جلوگیری از تعدیل گسترده نیروی کار و نیز افزایش تعداد افراد برخوردار از مقرری.

صندوق بیمه بیکاری و بحران کرونا در ایران

با شیوع کرونا و تعطیلی بسیاری از فعالیت ها و کسب وکارها در کشور، طبق مصوبات ستاد ملی مقابله با کرونا، در حمایت از کارگرانی که به دلیل کرونا شغل خود را به صورت دائمی یا موقتی از دست می دادند، پرداخت مقرری بیکاری برای مدت سه ماه(اسفندماه ۱۳۹۸ و فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۹) با تسهیل شرایط احراز برای مشمولین قانون کار، قانون تأمین اجتماعی و قانون بیمه بیکاری مدنظر قرار گرفت. برآوردهای اولیه ای که در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در خصوص تعداد ریزش  ها در بین بیمه شدگان صندوق انجام شد؛ نشان می داد که تا پایان فروردین سال ۱۳۹۹ حدود ۷۰۰۰۰۰ ریزش در کارگاه های تحت پوشش رخ خواهد داد.

اقدامات پیشنهادی جهت بهبود عملکرد حمایت از بیکاران کشور

در ادامه اقداماتی به منظور بهبود عملکرد حمایت از بیکاران در کشور ارائه شده است.

• با توجه به اثرپذیری صندوق بیمه بیکاری از وضعیت کلان اقتصادی، هر اقدامی از سوی دولت که از اثرات نامطلوب اقتصادی و بازار کار بحران کرونا بکاهد، به بهبود پایداری مالی صندوق بیمه بیکاری یاری رسانده است. بر اساس استانداردهای بین المللی کار، این اقدامات در قالب تمهیدات برای تحریک اقتصادی و تقاضای کار، در مقابله با آثار کرونا بسیار مهم هستند و سیاست های مالی فعال، سیاست های پولی سازگار و حمایت های مالی و وام دهی به بخش های ویژه را در بر می گیرند.
• نظر به اینکه بسیاری از طرح ها و لوایح بر صندوق بیمه بیکاری تأثیرگذار هستند؛ محاسبه بار مالی آن ها در پیوست طرح ها و لوایح و در نظر گرفتن منابع تأمین اعتبار مورد نیاز می تواند تأثیراتشان را بر صندوق خنثی سازد.
• اصلاح قانون بیمه بیکاری بسیار حائز اهمیت است، اصلاحات این قانون باید نحوه تأمین کسری منابع صندوق را روشن سازد، تعاریف شفافی از مفاهیم ارائه دهد، پارامترهای طرح را به منظور تشویق خروج از بیکاری و الحاق به بازار کار تعدیل کند، نحوه مهارت آموزی مقرری بگیران را متناسب با نیاز بازار کار کارآمد سازد، سازوکار کاریابی و مشاوره برای مقرری بگیران را ارتقا دهد و نظام نظارت بر جستجوی شغل توسط مقرری بگیر را بهینه کند.
• ارائه بیمه بیکاری توسط سازمان ها و سایر صندوق های بیمه اجتماعی در کشور می تواند راهکاری برای افزایش پوشش حمایتی جمعیت بیکارشدگان باشد. برای این منظور می توان الگوها و مدل هایی را ارائه کرد که برخی از آن ها عبارتند از: طراحی صندوق بیمه بیکاری فراگیر پایه، ارائه همزمان طرح های اختیاری و اجباری حمایت از بیکاران برای پوشش انواع بیکاری و ایجاد طرح های اجباری مبتنی بر حساب های انفرادی علاوه بر طرح بیمه بیکاری اجتماعی موجود.

جمع بندی

برای تأمین امنیت درآمدی نیروی کار در هنگام بیکاری از مقرری بیکاری استفاده می شود تا از پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از بیکاری کاسته شود. اصلاحات قانون بیمه بیکاری باید نحوه تأمین کسری منابع صندوق را روشن سازد، نحوه مهارت آموزی مقرری بگیران را متناسب با نیاز بازار کار کارآمد سازد و … . ارائه بیمه بیکاری در کشور می تواند راهکاری برای افزایش پوشش حمایتی جمعیت بیکارشدگان باشد. برای این منظور می توان الگوها و مدل هایی را ارائه کرد که برخی از آن ها عبارتند از: طراحی صندوق بیمه بیکاری فراگیر پایه، ارائه همزمان طرح های اختیاری و اجباری حمایت از بیکاران برای پوشش انواع بیکاری و … .

این مطالعه در مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی با همکاری نرگس اکبرپورروشن در سال ۱۳۹۹ انجام شده  است.