بورس تحصیلی در ایران و کشورهای منطقه

مطابق بررسی های انجام شده تعداد دانشجویان بین المللی در سال های اخیر رشد چشم گیری داشته است. به نحوی که این تعداد از ۱.۵ میلیون نفر دانشجو در سال ۲۰۰۰ به حدود ۶ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ رسیده است. میزان رقابت در این حوزه بین کشورهای گوناگون، از توسعه یافته تا درحال توسعه، به حدی بوده است که ساختارها، نهادها و قوانین کشورها در حوزه های آموزش عالی و مهاجرتی برای جذب حداکثری دانشجویان بین المللی، دچار تغییرات زیادی شده و در راستای ایجاد انگیزه در افراد برای مهاجرت به این کشورها برنامه های متنوعی تدوین شده است. یکی از این برنامه ها، حمایت های مالی و غیرمالی از دانشجویان است که تحت عنوان بورس تحصیلی شناخته می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

ضرورت پذیرش دانشجویان بین المللی در ایران مورد توجه اکثریت سیاست گذاران با هر دیدگاهی است. افزایش پذیرش دانشجویان بین المللی اگر با اصلاح سیاست ها و قوانین مهاجرتی و آموزشی در ایران صورت گیرد، می تواند برای ایران منافع اقتصادی، فرهنگی، علمی و سیاسی به همراه داشته باشد. یکی از فرآیندها و سیاست هایی که در راستای جذب دانشجویان بین المللی به ایران نیاز به اصلاح دارد؛ فرآیند و سیاست اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان بین المللی است. از همین رو در این پژوهش با مطالعه فرآیندها، روال ها و سیاست های تعدادی از کشورهای رقیب ایران در منطقه سعی شد تا اصول زیربنایی و روش های اجرایی مناسب در این سیاست ها استخراج و  راهکارهایی مناسب ایران به سیاست گذاران در حوزه دانشجویان بین المللی ارائه گردد.

تعریف بورس تحصیلی و اهداف آن

بورس یا راتبه تحصیلی، به هرگونه حمایت مادی و غیرمادی از دانشجویان می گویند که به دلایل و اهداف گوناگون انجام می شود. بر اساس ماموریت های سازمان بورس کننده، می توان رویکردها و اهداف گوناگون فرهنگی، علمی و سیاسی را برای اعطای بورس تحصیلی برشمرد که عبارتند از:

• اقتصادی: در این دیدگاه، بورس تحصیلی یک روش سرمایه گذاری در نیروی انسانی است که در آینده می تواند منافع اقتصادی برای نهاد بورس کننده به همراه داشته باشد؛
• انسان دوستانه: در این دیدگاه بورس در راستای حمایت از گروه های محروم و حاشیه ای اعطا می‌شود.
• علمی: در این دیدگاه، بورس و حمایت تحصیلی در راستای بالا بردن کیفیت و شهرت علمی و آموزشی دانشگاه، از طریق حمایت از استعدادهای علمی، تعریف می‌شود.
• فرهنگی-سیاسی: در این دیدگاه، بورس تحصیلی به‌منظور اشاعه فرهنگ، مذهب و ایجاد چهره سیاسی و فرهنگی مثبت از کشور اعطا می‌گردد.

بررسی بورس در کشورهای منتخب

در این بخش موضوع بورس در کشورهای ترکیه، روسیه و ایران مورد بررسی قرار گرفته است:

بورس در کشور ترکیه

این کشور مزایای اعطای بورس تحصیلی به منظور برندسازی و بازاریابی در آموزش عالی را به خوبی شناخته است و سازمان های متعددی، ازجمله وزارتخانه های امور خارجه، آموزش، دفاع، کار و تامین اجتماعی، امور اتحادیه اروپا و… را در طرح های برندسازی بورس تحصیلی مشارکت داده است. همچنین از طریق هماهنگی بین دستگاهی، سیاست های پویایی جهت جذب مهاجران ماهر، تسهیل مجوز اشتغال دانش آموختگان و کوتاه کردن فرایندهای کنسولی و کنترلی را تدوین کرده است.

   بورس های تحصیلی ترکیه را می توان در دو نوع «دولتی» و «دانشگاهی» دسته بندی کرد. بورس های دولتی زیر نظر سازمان های دولتی در ترکیه اعطا می شود. از سال ۲۰۱۲ دولت ترکیه، بورس های دولتی را تحت یک نظام یکپارچه، شفاف و نظام مند به نام بورسالاری (بورس های بلندمدت، کوتاه مدت و مشترک) قرار داده است. نوع دوم، بورسیه های دانشگاهی است که هر دانشگاه با توجه به ضوابط خود به دانشجویان بین المللی بورسیه اعطا می کند. بورس ها و حمایت های دولتی ترکیه از دانشجویان و پژوهشگران بین المللی را می توان در سه دسته کلی زیر قرار داد:

• بورسالاری: بورسالاری، با هدف هماهنگ سازی، برندسازی و ترفیع بورس های دولتی ترکیه تاسیس و به گونه ای طراحی شده است که اصول دسترسی پذیری، انصاف و برابری و شایستگی را در همه مراحل رعایت می کند. فعالیت های انجام شده در این بورس علاوه بر تحصیل، شامل تربیت دانشجویان در زمینه های اجتماعی، فرهنگی و برنامه های غیردرسی می شود؛
• حمایت های شورای آموزش عالی: شورای آموزش عالی ترکیه به عنوان یک نهاد باسابقه ذیل عناوینی چون برنامه تبادل اراسموس، تبادل مولانا و … از فعالیت های بین المللی حمایت مالی می نماید. بورس اراسموس، برنامه ای برای کشورهای عضو اتحادیه اروپا است که دانشجویان برخی از دانشگاه های ترکیه می توانند یک یا دو ترم از تحصیل خود را به طور رایگان در یک کشور اروپایی سپری کنند. برنامه تبادل مولانا نیز برنامه ای است که هدف آن تبادل دانشجو و کادر علمی بین موسسات آموزش عالی ترکیه و موسسات آموزش عالی سایر کشورها (به خصوص منطقه) است؛
• بورس توبیاک: بورس توبیتاک، دارای پروژه هایی برای پژوهشگران، دانشجویان، محققان و استادانی است که شرایط ویژه ای داشته باشند. بورس توبیتاک، معمولا برای مقاطع بالاتر از لیسانس، به محققان و پژوهشگران اعطا می شود.

بورس در کشور روسیه

کشور روسیه یکی از کشورهای پیشگام در جذب دانشجویان بین المللی است. وجود دانشگاه های مطرح به خصوص در رشته های فنی و مهندسی، تحصیل در روسیه را برای بسیاری از جوانان آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپای شرقی جذاب کرده است. این کشور سابقه زیادی در اعطای بورس دانشجویی به خصوص با رویکرد دیپلماسی علمی و آموزشی دارد. روسیه ازلحاظ تعداد دانشجوی بین المللی در رتبه هفتم جهانی قرار دارد و هزینه تحصیل در این کشور بسیار مقرون به صرفه تر از کشورهای اروپایی است. سه عامل اصلی برای انتخاب روسیه برای تحصیل توسط دانشجویان بین المللی را می توان موارد زیر ذکر نمود:

• کیفیت تحصیلات عالی: سیزده دانشگاه روسیه در فهرست ۸۰۰ دانشگاه برتر در رتبه بندی آموزش عالی تایمز قرار دارند؛
• بورسیه های دولتی: دولت روسیه به صورت گسترده به دانشجویان بین المللی کمک هزینه تحصیلی ارائه می کند. سالانه تا ۱۸۰۰۰ دانشجوی بین المللی توسط دولت تامین مالی می شوند؛
• هزینه پایین تحصیل و زندگی: روسیه پس از هند دومین کشور ارزان در میان کشورهایی است که دارای دانشگاه های برتر بین المللی هستند. متوسط هزینه سالانه شهریه و زندگی برای یک دانشجوی کمتر از ۵۰۰۰ دلار است.

بورسیه تحصیلی در کشور روسیه همچون سایر کشورها در دو سطح دولتی و دانشگاهی ارائه می شود که در ادامه این دو نوع بورس بررسی می شود:

• بورس دولتی: هرسال تعداد مشخصی بورسیه دولتی به دانشجویان خارجی از ۱۷۰ کشور ارائه می شود که هزینه های تحصیل، مسکن و شهریه را پوشش می دهد.
• بورس دانشگاهی: علاوه بر اعطای بورسیه دولتی در روسیه، دانشگاه های روسیه هم به صورت رقابتی به متقاضیان برتر بورس اعطا می کنند. به این رقابت های علمی دانشگاهی، «المپیاد دانشگاهی» گفته می شود.

بورس در کشور ایران

بورس در ایران همچون بقیه کشورها به دو دسته بورس دولتی و بورس دانشگاهی قابل تفکیک است.

• بورس دولتی: بورس دولتی شامل داوطلبانی می شود که پس از بررسی پرونده آنان در شورای بورس، برای ادامه تحصیل به دانشگاه ها معرفی می شوند. در گزارش های سازمان امور دانشجویان بورسیه در دهه ۷۰ و ۸۰ بیشتر از تعداد افراد غیر بورسیه بوده است، اما این نسبت در دهه ۹۰ کمتر شده است.
• بورس دانشگاهی: در حال حاضر دانشگاه‌های محدودی در ایران از دانشجویان بین‌المللی به صورت مستقیم حمایت مالی می‌کنند.

مسائل و مشکلات بورسیه در ایران

مسائل و مشکلات بورس دانشجویان بین المللی در ایران را می توان بر اساس دو سطح رویکرد کلی (سیاست گذاری و تدوین راهبرد) و فرآیندهای اجرایی (پذیرش، تحصیل و دانش آموختگی) مطالعه نمود. مسائل مرتبط با رویکردها و سیاست گذاری ها عبارتند از:

• رویکرد بورس دولتی در ایران بیشتر جنبه امنیتی و سیاسی دارد و به موارد فرهنگی و علمی کمتر توجه می شود؛
• در بورس دولتی ایران به اصول زیربنایی آموزش، عدالت توزیعی، فراگیری، حمایت از محرومین و گروه های حاشیه ای و شفافیت توجه نمی شود؛
• برنامه ریزی بلندمدت و نقشه راهی در زمینه تعداد دانشجویان بورس شده در هر سال، تعداد دانشگاه های بین المللی و کیفیت آن ها و آینده پژوهی در زمینه تنوع بخشی به ملیت ها، رشته ها و … وجود ندارد.

همچنین مسائل مربوط به فرآیندهای بورس دولتی در ایران عبارتند از:

• آمار دقیق با جزئیات رشته ها و مقاطع تحصیلی و… از میزان بورس دولتی در ایران وجود ندارد و تعداد فعلی بورس نیز محدود است؛
• فرایندهای بورس دهی در ایران برای متقاضیان نامشخص و کند است. همچنین سایت مشخصی برای ثبت نام متقاضیان وجود ندارد؛
• برنامه های فرهنگی و اجتماعی منسجمی برای بورس شدگان وجود ندارد. در حالی که یکی از مهم ترین اولویت های بورس دولتی تاثیرگذاری فرهنگی بر دانشجویان بین المللی است.

راهکارهای پیشنهادی برای ارائه بورس های دولتی و دانشگاهی در ایران

با توجه به بررسی های انجام شده راهکارهای پیشنهادی برای ارائه بورس های دولتی و دانشگاهی به شرح زیر می باشد:

• رعایت اصول عدالت توزیعی و ایجاد شرایط دسترسی فراگیر برای اقشار گوناگون در کشورهای مختلف؛
• رعایت اصل شفافیت در پذیرش دانشجویان از طریق برگزاری آزمون جامع برای ارزیابی متقاضیان
• تسهیل شرایط اقامتی و کار دانشجویی به عنوان مسیری برای تامین هزینه های زندگی و تحصیل افراد.

جمع بندی

در این پژوهش وضعیت اعطای بورس دولتی و دانشگاهی به دانشجویان بین المللی در کشورهای همسایه ایران مطالعه شد. کشور ترکیه ازنظر سابقه تاریخی، جمعیتی، فرهنگی و بسیاری از زمینه های دیگر شباهت های زیادی با کشور ایران دارد. ایران می تواند با مطالعه عملکرد بورس دولتی این کشور در سال های اخیر، ایده های مفید و کاربردی برای نظام آموزش عالی خود به دست آورد. کشور روسیه نیز دارای تاریخ طولانی و برجسته ای در زمینه آموزش عالی است. روسیه ازلحاظ تعداد دانشجوی بین المللی در رتبه هفتم جهانی قرار دارد و هزینه تحصیل در این کشور بسیار مقرون به صرفه تر از کشورهای اروپایی است. همچنین در این پژوهش مسائل و مشکلات اعطای بورس در ایران مورد بررسی قرار گرفت و راهکارهای مانند رعایت اصل شفافیت برای اعلام شرایط پذیرش و ثبت نام و همچنین ارزیابی متقاضیان با استفاده از یک آزمون جامع از جمله راهکارهای پیشنهادی برای ارائه بورس های دولتی است. در زمینه بورس های دانشگاهی نیز می توان بورس های محدود و تخفیف شهریه برای انگیزه بخشی به دانشجویان شهریه پرداز تعریف نمود.

این مطالعه در برنامه آفاق با همکاری پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و انجمن دیاران توسط حمزه حاجی عباسی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.