الزامات تحقق گام دوم انقلاب در بخش کشاورزی

نظر به سپری شدن چهار دهه از حیات انقلاب اسلامی شایسته است با شناخت دستاوردها، نقاط­ ضعف و قوت، برنامه ­ریزی مبتنی بر واقعیات میدانی در گام دوم انقلاب صورت بگیرد. پژوهش حاضر با هدف تبیین جایگاه و چشم ­انداز بخش کشاورزی براساس توصیه­ های مقام معظم رهبری در «بیانیه گام دوم انقلاب» تدوین شده است. با توجه به نتایج بررسی ­ها، رشد بیش از ۵ برابری در تولید محصولات کشاورزی و خودکفایی در گندم، گسترش زیرساخت­ های کشاورزی از جمله دستاوردهای بخش کشاورزی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. در کنار این دستاوردهای موفق، تغییر کاربری اراضی، بهره­ وری نامناسب استفاده از آب­، سالخوردگی جامعه کشاورزان از نقاط ضعف جدی موجود است.

ضرورت و اهداف پژوهش

بخش کشاورزی اصلی ­ترین زیربنای تحقق امنیت غذایی به معنای تأمین غذای کافی، در دسترس، سالم، مفید و پایدار است. این بخش یکی از ارکان توسعه ­ای کشور محسوب می ­شود. بررسی وضعیت کلی بخش کشاورزی نشانگر این است که این بخش هنوز با آرمان ­ها و اهداف انقلاب اسلامی به ­ویژه در گسترش عدالت اجتماعی در کنار پیشرفت اقتصادی، فاصله دارد. در گزارش حاضر بر اساس سرفصل ­های بیانیه گام دوم انقلاب، وضعیت موجود در بخش کشاورزی و همچنین ظرفیت­ ها و چالش­ها مورد­­ بررسی قرار گرفته است. در پایان توصیه­ها و راهکارهای لازم جهت تحقق اهداف و آرمان­ های بیانیه گام دوم انقلاب ارائه شده است.

روش ­شناسی پژوهش

این پژوهش مبتنی بر بیانات مقام معظم رهبری و براساس سرفصل ­های بیانیه گام دوم انقلاب نگاشته شده است. سرقصل ­ها عبارت ­اند از: «علم و پژوهش»،«اقتصاد»،«عدالت»،«استقلال» و «سبک­زندگی». از سویی سعی شده است تا از تکالیف و مواد مرتبط اسناد بالادستی در بخش کشاورزی مانند قانون اساسی، سند چشم­انداز بیست ساله (۱۴۰۴) و … بهره­ گیری شود.

ارزیابی بخش کشاورزی

در رژیم گذشته، بخش کشاورزی با تأثیر­پذیری از فرهنگ غربی، صرفا به عنوان تأمین­ کننده مواد خام نگریسته می ­شد اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کشاورزی به عنوان محور توسعه نگریسته شد. با این وجود تحولات شگرفی در این حوزه صورت نپذیرفت و کشاورزی عدالت محور مبتنی بر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و عدالت محقق نشد. ارزیابی­ها نشان می­ دهد:

الف) اقتصاد:

وضعیت بخش کشاورزی در اقتصاد را می ­توان با شاخص ­های مختلفی سنجید. رشد ارزش ­افزوده روند ثابتی صعودی را نشان می ­دهد اما تراز تجاری به مفهوم تفاوت ارزش پولی صادرات با ارزش پولی واردات همواره منفی بوده است. از علل تراز منفی می ­توان به ادغام ­ها و تفکیک­ های متعدد در ساختار و ضعف نظام بازاریابی اشاره کرد. یکی­دیگر از شاخص ­ها، اشتغال است که نشان از روند نزولی سهم این بخش در اشتغال کشور دارد. از چالش­ های عمده اشتغال، سالخوردگی جمعیت شاغل، اشتغال پایین فارغ ­التحصیلان کشاورزی و کمبود نقدینگی است.

ب) عدالت:

استراتژی توسعه شهر­نشینی و صنعت ­گرایی در رژیم گذشته، موجب نادیده انگاشتن جوامع روستایی و عشایری شده بود. با پیروزی انقلاب اسلامی زمینه ­های جابجایی خدمت و ثروت به همه ­جای کشور فراهم شد. با وجود بهبود توزیع عادلانه درآمد ولی همچنان شکاف درآمدی و طبقاتی بین نواحی روستایی با نواحی شهری وجود دارد و سبب تشدید مهاجرت از روستا به شهر شده است. بنابراین تامین معیشت و اشتغال پایدار روستائیان، عشایر و کشاورزان باید از رویکردهای توسعه کشاورزی عدالت ­محور قرار بگیرد.

ج) علم و پژوهش:

توسعه علم و پژوهش در بخش کشاورزی موجب رشد کمی و کیفی محصولات کشاورزی و غذایی می ­شود. قبل از انقلاب، اعتباراتی در حوزه کشاورزی در نظر گرفته شده بود اما بعد از پیروزی انقلاب گستره تحقیقات در این حوزه رشد کرد. با وجود موفقیت در انجام تحقیقات و تولید دانش هنوز در ترویج و انتقال آن در کشاورزی موفقیت چندانی دیده نمی ­شود. موانع موجود عمدتا ناشی از نبود مدیریت منسجم و یکپارچه، تقاضا محور و کاربردی نبودن تحقیقات و ناکارآمدی نظام آموزش عالی کشور در تأمین نیروی متخصص است.

د) استقلال و قطع وابستگی:

وابستگی یا عدم ­وابستگی در تأمین امنیت غذایی نقش عمده ­ای در استقلال اقتصادی-سیاسی کشور ایفا می­کند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میزان تولیدات محصولات کشاورزی افزایش قابل ­توجهی پیدا کرد؛ خودکفایی در گندم را می­ توان از این دستاوردها برشمرد. علی­رغم دستاوردها، برنامه ­هایی خودکفایی در محصولات اساسی، موفقیت چشمگیر و پایداری نداشته است. خرید تضمینی محصولات و تعیین سطح مورد نیاز اراضی برای تولید محصولات اساسی از سیاست ­های ضعیف موجود است.

ه) سبک زندگی:

شواهد نشان می­ دهد که مولفه ­های سبک زندگی مانند الگوی مصرف و تغذیه، آداب و رسوم، عقاید و ارزش ­ها و … در نواحی روستایی به سمت سبک زندگی شهری حرکت کرده است. این تغییر فارع از آثار مثبت اندکی در بهبود علم و آگاهی و امکانات زیر­بنایی، پیامدهای مناسبی در پی نداشته است. کاهش متوسط بعد خانوار، کاهش سهم نواحی روستایی از جمعیت کشور، عدم تمایل جوانان روستایی به ادامه شغل پدری از پیامدهای منفی آن است.

تهدید­ها و فرصت ­ها در بخش کشاورزی

ضعف­ های موجود موجب بروز برخی تهدیدات جدی در حوزه کشاورزی شده است؛ لذا اقدامات لازم برای توقف و رفع این تهدیدات ضروری است. برخی از تهدیدات عبارت ­اند از:

• تغیییر نامناسب کاربری اراضی کشاورزی
• بهره ­وری نامناسب استفاده از آب­
• کاهش جمعیت جوان و افزایش سالخوردگی جامعه کشاورزان
• معیوب بودن ساختار مدیرت بخش کشاورزی و نظارت در تمام مراحل

علی­ رغم وجود چالش ­های بسیار، ظرفیت ­ها و قابلیت­ های فراوانی وجود دارد که در توسعه کشاورزی و توسعه ملی می ­تواند راهگشا باشد. برخی از این فرصت ­ها عبارت­ اند از:

• تنوع اقلیمی
• نیروی انسانی حرفه‌ ­ای
• موقعیت جغرافیایی

راهکارهای توسعه کشاورزی در گام دوم انقلاب اسلامی

برای گام دوم انقلاب اسلامی ۲ راهبرد اساسی امنیت غذایی پایدار و تأمین معیشت پایدار برای جامعه روستایی و عشایر و کشاورزان پیگیری می شود. بنابراین از جمله راهکارها می ­توان به موارد زیر اشاره کرد:

• یکپارچه ­سازی سیاست ­گذاری توسعه روستایی و کشاورزی: تشکیل «سازمان عمران و توسعه روستایی و عشایری» ذیل وزارت جهاد کشاورزی
• مدیریت دانش ­بنیان کشاورزی: ارائه خدمات مشاوره ­ای با کیفیت از سوی جهاد کشاورزی، اصلاح ساختار بنیادی نظام آموزشی کشور و یکپارچه ­سازی ترویج کشاورزی با تحقیقات و آموزش
• بهبود نظام بازاریابی محصولات کشاورزی: ایجاد تشکل ­های صادراتی، یکپارچه ­سازی سامانه­ های هوشمند، جهت­ دهی به سمت سوددهی تولید با هدف تداوم و توسعه تولید
• کارآمد نمودن حمایت ­ها در راستای توسعه کشاورزی عدالت ­محور: تدوین سازوکار قانونی مناسب برای نظام تأمین اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر، توزیع عادلانه خدمات بهداشتی-درمانی، زیرساخت ­ها و شبکه IT
• تدوین الگوهای کشت بهینه و بسترسازی اجرای آن در راستای خودکفایی و تأمین امنیت غذایی: تهیه پهنه­ بندی الگوی کشت کشور متناسب با ظرفیت ­های تولیدی مناطق و ضرورت تأمین امنیت غذایی، پیش ­بینی اعتبارات لازم از سوی دولت در راستای اجرای سیاست­ های الگوی کشت

جمع ‌بندی

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بخش کشاورزی نیز تغییر و تحولات شگرفی را تجربه کرد. دستاوردهای موفق و ناموفقی در این بخش به وجود آمده که در برخی شاخص ­ها به ویژه تولید و افزایش ضریب امنیت عذایی تا حد زیادی موفق عمل کرده است. نتایج مطالعه حاضر نشان می ­دهد که بخش کشاورزی ظرفیت ­های بالقوه ­ای در تحقق گام دوم انقلاب اسلامی دارد و در عین حال نیز با چالش ­های عدیده ­ای مواجه است؛ نظام بازاریابی ناکارآمد، عدم به­کارگیری فارغ ­التحصیلان دانشگاهی، نبود ارتباط و تعامل هم ­افزا بین مراکز تحقیقاتی و بخش کشاورزی از این جمله است. در پایان راهکارهایی پیشنهاد شد که یکپارچه ­سازی سیاست ­گذاری توسعه روستایی و کشاورزی، مدیریت دانش­بنیان کشاورزی، بهبود نظام بازاریابی از جمله آن­ها است.

این مطالعه در مرکز پژوهش­ های مجلس شورای اسلامی و توسط محسن بابائی در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.