طرح جاده ابریشم جدید و توسعه تجارت ایران با کشورهای محور مقاومت

نیازهای اقتصادی متعددی در کشورهای جنگ زده سوریه و عراق وجود دارد که جمهوری اسلامی از توانایی لازم برای رفع آن ها برخوردار است. با این حال، برای رفع این نیازهای اقتصادی، ثبات اقتصادی نیاز است که در صورت عدم تامین امنیت، ریسک سرمایه گذاری بسیاری وجود دارد که این امر تاکنون مانع جدی بر سر راه ورود سرمایه گذار داخلی و خارجی به اقتصاد جنگ زده سوریه و عراق بوده است. استفاده از طرح جاده ابریشم جدید و همکاری با چین می تواند موانع خارجی را کاهش دهد. از طرفی کمک به رفع نیازهای این دو کشور، از یک سو به توسعه تجارت خارجی ایران کمک می کند و از سوی دیگر، به تقویت دو کشور سوریه و عراق و احیای قدرت اقتصادی آن ها به عنوان کشورهای محور مقاومت منتهی می گردد.

کلیدواژه: اقتصاد مقاومتی، مقاومت، جاده ابریشم، چین

ضرورت و اهداف پژوهش

بازسازی کشورهای آسیب دیده از جنگ به خصوص کشورهای محور مقاومت، از حیث ایجاد فقر و افزایش مهاجرت مردم به دیگر کشورها، سرایت ناامنی در این کشورها به ایران و اشتراکات دینی و فرهنگی برای جمهوری اسلامی حائز اهمیت است. در کنار موارد بالا، منافع سیاسی-اقتصادی ایران ایجاب می کند که با استفاده از ظرفیت بازار این کشورها، به صادرات توان تولیدی مازاد خود در عرصه های مختلف و سرمایه گذاری در پروژه های موجود در این کشورها بپردازد و در نهایت موجبات رشد اقتصادی ایران و کشورهای محور مقاومت را فراهم آورد. به همین منظور، ضروری است ابتدا نیاز کشورهای مذکور شناسایی شود.

توانمندی های ایران برای مشارکت در فرآیند بازسازی کشورهای عراق و سوریه

ورود به کشورهای عراق و سوریه جهت شرکت در فرآیند بازسازی، در مرحله اول نیازمند شناخت دقیق نیازها و اولویت سنجی در این کشورها، سپس سنجش توان داخلی بخش های مرتبط با نیازهای اخیر در ایران است.

نیازهای موجود در عراق و سوریه و اولویت سنجی آن ها

نیازهای دو کشور عراق و سوریه و نیز کشورهایی مانند یمن که هم زمان درگیر جنگ بوده و در مسیری مشابه این دو کشور حرکت می کند، به طور کلی در سه دسته طبقه بندی می شوند:

• نیازهای اجتماعی: شامل حوزه مسکن، آموزش، سلامت، میراث فرهنگی و گردشگری
• نیازهای تولیدی: شامل بخش کشاورزی و صنعت
• نیازهای زیربنایی: شامل حوزه های انرژی، نفت و گاز، حمل و نقل، فناوری اطلاعات و ارتباطات و خدمات شهری

در عراق، در بخش اجتماعی، مسکن و بهداشت، در بخش تولیدی، کشاورزی و در بخش زیربنایی، بازسازی خطوط حمل و نقل و صنعت برق از ضرورت بیشتری به نوبت سایر موارد برخوردار است.

در سوریه نیز، در بخش اجتماعی، ساخت مسکن برای آوارگان سوری، در بخش تولیدی، توسعه کشاورزی و در بخش زیربنایی احیای صنعت نفت و زیرساخت های مرتبط با حمل و نقل از اولویت بیشتری به نوبت سایر بخش ها برخوردار است.

توانمندی ها و نیازهای متقابل ایران در حوزه های مختلف

یکی از مهمترین معیارها برای کمک رسانی به کشورهای هدف، توانمندی های کشور کمک کننده است. توانمندی های داخلی کشور که قابلیت عرضه به سوریه و عراق را نیز دارند:

• توانمندی های ایران در حوزه امنیت

در زمانی که اکثر کشورهای خاورمیانه گرفتار جنگ های نیابتی یا مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی هستند، جمهوری اسلامی یکی از امن ترین کشورها در منطقه است. این عدم سرایت ناامنی ها به داخل مرزهای ایران از توانایی بالای نیروهای نظامی جمهوری اسلامی حکایت دارد.

• توانمندی های ایران در حوزه خدمات فنی و مهندسی

ظرفیت بازار ساختمانی کشورهای آسیب دیده از جنگ برای ساخت و سازهای ایرانی و به خصوص سازنده های دارای توان بیکار ناشی از رکود داخلی، به میزان قابل توجه است. بسیاری از فعالین ایرانی در این حوزه، از توان و آمادگی لازم برای حضور در کشورهای جنگ زده و نیازمند ساخت و ساز، هم به صورت پیمانکاری و هم به صورت سرمایه گذاری برخوردارند. بنابراین در این حوزه، توانمندی داخلی برای ورود به کشورهای هدف وجود دارد.

• توانمندی های ایران در حوزه تولید و صادرات برق

ایران با توجه به ظرفیت بالقوه و زیرساخت های مناسب برای تولید برق و نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد، توانایی تبدیل شدن به قطب منطقه در زمینه انرژی، به خصوص برق و گاز را دارد. ایران می تواند با توجه به نیاز مبرم دو کشور سوریه و عراق و دیگر کشورهای منطقه به برق و گاز، با کمک بخش خصوصی داخلی و خارجی و هدایت سرمایه گذاری ها به سمت ساخت نیروگاه و تقویت زیرساخت ها، میزان صادرات خود در این حوزه را گسترش دهد.

موانع گسترش تجارت خارجی ایران با دیگر کشورها

عدم پیوند توانمندی های ایران در حوزه های مختلف با نیازهایی از همان جنس در دیگر کشورها از جمله سوریه و عراق، از وجود مانع یا موانعی در این راه حکایت دارد. موانع مذکور گاه داخلی است و به مشکلات ایران در حوزه های نظارتی یا غیره برمی گردد و گاه نیز خارجی است و از مشکلاتی نظیر تحریم های بانکی ناشی می شود. از جمله موانع داخلی می توان به «عدم وجود نهاد متولی واحد»، «یکسان بودن قوانین برای فعالیت های تجاری داخلی و خارجی»، «توان رقابتی پایین شرکت های ایرانی در عرصه بین الملل» و « کمبود سرمایه در گردش» اشاره کرد. موانع خارجی نیز شامل «عدم همکاری بانک های خارجی با بانک های ایرانی» و «معطل ماندن ظرفیت های منطقه ای» می شود.

ظرفیت طرح جاده ابریشم جدید چین برای رفع موانع موجود

بر مبنای طرح جاده ابریشم جدید چین، موسوم به ابتکار «کمربند و جاده»، دولت چین به توسعه زیرساختی کشورها پرداخته و با این کار، هم برای نیروی متخصص و تولید مازاد خود بازار پیدا می کند و هم در نهایت با ایجاد زیرساخت های مورد نیاز، دسترسی خود به بازارهای آسیا، آفریقا و اروپا را تسهیل و تسریع می نماید.

بخش زیادی از برنامه جامع همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در راستای توسعه طرح جاده ابریشم جدید است و از این منظر، می تواند تاثیرات مهمی بر نقشه راه اقتصادی دو کشور بگذارد. همچنین حضور اقتصادی چین در کشورهای عراق و سوریه پس از جنگ و اجرای پروژه های مختلف زیرساختی در این کشورها، ذیل طرح جاده ابریشم جدید، عامل مهمی است که تعیین تکلیف هرچه سریع تر جمهوری اسلامی در تعامل با این قدرت جهانی و تبیین حد این تعامل را ضرورت می بخشد.

• حل برخی مسائل داخلی با همکاری چین

از طریق «سرمایه گذاری مشترک با چین» می توان توانایی رقابت با شرکت های رقیب در کشورهای هدف را که یکی از مشکلات شرکت های ایرانی است را بالا برد. همچنین با « حذف دلار و استفاده از ارزهای ملی در تعاملات تجاری» می توان مانع کاهش سرمایه در گردش، عدم توانایی خرید مواد اولیه مورد نیاز از سوی تولیدکنندگان ایرانی و کاهش نوسانات ارزی که به علت وابستگی تعاملات تجاری شرکت های ایرانی به دلار بوجود آمده اند، شد.

• حل برخی موانع خارجی با همکاری چین

با « ایجاد سیستم پرداخت مستقر، مستقل از سیستم های تحت سلطه آمریکا» و عضویت در سیستم پرداخت بین بانکی فرا سرزمینی (CIPS) چین و یا متصل کردن سیستم های پرداخت محلی ایرانی نظیر سانتا به این سیستم، می توان عوارض ناشی از عدم همکاری سوئیفت با بانک های ایرانی را به حداقل رساند. همچنین مشکل عدم همکاری بانکی کشورهایی نظیر عراق با بانک های ایرانی نیز با کمک واسطه ای بانک های چینی قابل حل است. یکی از بهترین اقدامات برای رفع اثر از تحریم های یک جانبه آمریکا، منطقه گرایی است. در نتیجه با « حمایت فعال چین از ایران برای عضویت دائم در برخی سازمان های منطقه ای» و تقویت تجارت منطقه ای از یک سو و کاهش تدریجی تعرفه ها از سوی دیگر، دولت آمریکا عملا به هدف خود از اعمال تحریم ها دست نخواهد یافت.

جمع بندی

جنگ داخلی در سوریه و عراق، آسیب های زیادی را به بخش های مختلف این دو کشور وارد کرده و اقتصاد هر دو کشور را با آسیب های جدی مواجه کرده است. توجه به جایگاه رو به رشد چین در عرصه اقتصاد بین الملل و تعامل آگاهانه، در کنار طراحی نقشه راهی برای نوع و میزان این تعامل، می توا ند زمینه حل بسیاری از موانع تجارت خارجی ایران را فراهم نموده و توانمندی های ایران را به نیازهای موجود در کشورهای محور مقاومت پیوند بزند.

این مطالعه در اندیشکده اقتصاد مقاومتی توسط رضا سهرابی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.