بررسی اکوسیستم فرهنگی منطقه دانشگاه تهران

محور فرهنگی انقلاب با پیشینه تاریخی طولانی مهمترین محور شرقی غربی در تهران است. این منطقه به عنوان بستری پر رویداد در تاریخ معاصر شهر تهران، در برگیرنده لایه های در هم پیچیده ای از آموزش، فرهنگ و تجارت است و کنش های متنوعی در دل این منطقه تا امروز گسترش پیدا کرده اند. در این پژوهش ابتدا شش جریان اکوسیستمی- فرهنگی کلی در این منطقه که در دو دهه منتهی به امروز شناسایی شده است بررسی شده اند و در ادامه پیشنهاداتی راهبردی در جهت حل مسائل و ارتقای منطقه انقلاب-فردوسی ارائه شده است.

کلیدواژه: اکوسیستم فرهنگی، منطقه دانشگاه تهران

ضرورت و اهداف پژوهش

استقرار مراکز مهم اقتصادی و فرهنگی و بار تاریخی منطقه دانشگاه تهران غنای بسیاری به آن بخشیده است و با حضور فعالیت های آموزشی و عرصه بروز کنش های اجتماعی مردم از ابتدای شکل گیری آن تا امروز، اهمیتی دو چندان پیدا کرده است. بررسی اکوسیستم فرهنگی در این منطقه، نیازمند چندجانبه نگری از ابعاد تاریخی، توسعه کالبدی، اجتماعی و سیاسی است. حفاظت از ارزش های محیطی ملموس و ناملموس بافت شهری این منطقه به عنوان یکی از ارزشمندترین بافت های شهری معاصر تهران، بسیار حایز اهمیت است و برای اجرای هرگونه برنامه ی توسعه ای و ساماندهی باید تغییر تحولات و وضعیت کنونی منطقه مورد بررسی قرار بگیرد. از آنجا که تعریف هرگونه کاربری برای این منطقه، نیازمند شناخت هویت تاریخی و ظرفیت های آن است، لذا ما در این پژوهش قصد داریم به بررسی اکوسیستم فرهنگی این منطقه بپردازیم.

بررسی وضعیت پیشین و وضعیت کنونی اکوسیستم فرهنگی منطقه

منطقه مورد مطالعه در پژوهش حاضر از میدان انقلاب تا میدان فردوسی و محلات پیرامون دانشگاه تهران، قلب تپنده فرهنگی تهران معاصر و محل تلاقی، تعامل و تنش میان چهار تهران قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم و جمهوری اسلامی بوده است. این منطقه بخاطر تلقی به عنوان آستانه شمالی تهران قدیم محور اصلی برنامه ها و تحولات نوسازی و توسعه در در طول یکصدسال گذشته بوده است، به طوری که با تأسیس عمده نهادهای آموزشی جدید ایران در دوران پهلوی اول، این منطقه به پایگاه اصلی طبقه نخبگان جدید ایران مدرن در چهار دهه آغازین قرن چهاردهم شمسی تبدیل شد و با افزودن محور تجاری-اداریِ ولیعصر-فردوسی و همینطور خیابان طالقانی طبقه متوسط جدید کارمندی مورد نظر محمدرضا شاه پس از سیاست های انقلاب سفید و نوسازی ایران در همین منطقه پیاده سازی شد.

این منطقه نقش مهمی را در پیروزی انقلاب اسلامی نیز ایفا کرد و به یکی از نقاط عطف پیروزی انقلاب مبدل شد تا جاییکه آن نقطه را به نقطه برپایی همیشگی نماز جمعه در تهران تبدیل کرد، با این حال نهادهای آموزشی، اداری-تجاری، تاریخی، کافه ها و کتاب فروشی های آن منطقه بدون آنکه از منظر یک دستگاه طراحی اکوسیستمی جدید مورد پردازش و سنجش قرار گیرند، به حال خود رها شدند و به همین دلیل وضع کنونی منطقه را بر خلاف وضع کلی آن در سال های پس از انقلاب، باید برآیندی از جریانات مختلف اجتماعی و فرهنگی و دولتی در سال های مختلف دانست که از سوی گروه های اجتماعی و سیاسی خاص و محدودی و حتی در بعضی موارد بصورت تدریجی و ناخودآگاه دنبال می شد. از همین منظر در تحقیق حاضر، این شش جریان اکوسیستمی- فرهنگی کلی در این منطقه در دو دهه منتهی به امروز شناسایی شده است:

۱- طرح توسعه دانشگاه تهران

۲- تجاری شدن کالای آموزشی و کتاب

۳- تخریب فضای عمومی

۴- گردشگری و اوقات فراغت

۵- تغییر ذائقه فرهنگی

۶- محله زدایی

برآیند کلی این شش محور به سمت زوال کارکرد عمومی و فرهنگی این منطقه و غلبه رویکرد تجاری بنگاهی است. این غلبه اکوسیستم تجاری-خدماتی بر اکوسیستم آموزشی-فرهنگی-سیاسی این منطقه یک تفاوت اساسی با گسترش روح سرمایه دارانه بر تهران در سال های دهه چهل و پنجاه شمسی دارد و آن اینکه بدون اعتنا به هماهنگی بخش های اجتماعی و آموزشی و فرهنگی در حال پیگیری است و یا به تعبیر بهتر به پشتوانه سیاست های رسمی و بودجه های دولتی، باقی اکوسیستم منطقه و از جمله مردم محلی و مراکز فرهنگی و آموزشی و پژوهشی را نیز مجبور می کند که به هر نحو ممکن با این بخش تورم یافته هماهنگ شوند و یا از صحنه حذف شوند.

دانشگاه تهران نیز خود به تنهایی نمادی از تناقضات موجود در این منطقه است که از یکسو با طرح توسعه ای خود به سرعت به سمت دانشگاهی کارآفرین در حال حرکت است و منطقه را نیز به دنبال خود می کشد و از سوی دیگر مهمترین کانون های اعتراض مردم محلی، کالایی شدن آموزش و پژوهش، تخریب عرصه های مشاع و عمومی شهری و ناامنی و بزهکاری شهری را در کنار خود ایجاد کرده است.

پیشنهادات

پژوهش حاضر بر این باور است که ارائه پیشنهاد راهبردی در جهت حل مسائل و ارتقای منطقه انقلاب-فردوسی بدون بازاندیشی اساسی در سیاست های اجتماعی و توسعه ای سال های پس از انقلاب ممکن نیست. با این حال به عنوان پیشنهاداتی اولیه می توان این موارد را مد نظر قرار داد:

۱- منطقه انقلاب-فردوسی، قلب تپنده فرهنگی پایتخت، نمودار کامل سیاست های توسعه ای کشور و چشم اندازی از ایران آینده است که علی رغم میراث و ظرفیت ارزنده آن، زیر فشار سیاست های تجاری سازی و در بی اعتنایی کامل به کارکردهای اجتماعی آن از نفس افتاده است. لذا در بازطراحی سیاست توسعه ای این منطقه باید «اکوسیستم فرهنگی» در اولویت قرار گیرد.

۲- دولت، دانشگاه، بخش خدماتی خصوصی، و حوزه عمومی به طور تاریخی در این منقطه حضور دارند و حضورشان به هم گره خورده است. با این حال به نظر می رسد توازن اکوسیستمی میان این چهار نهاد به هم خورده است و بخش خدماتی خصوصی با سرعت و زور بسیار در حال بلعیدن سه نهاد دیگر است. این درحالیست که بر پایه ارزش ها و آرمان های نظام جمهوری اسلامی و همینطور آسیب های موجود لازم است که اولویت به حوزه عمومی و بازطراحی سه نهاد دیگر از جهت مناسبات آن ها با حوزه عمومی داده شود.

۳- در راستای بند دوم، نهاد اندیشکده ها، بعنوان نهادی فی مابین دولت، دانشگاه و جامعه در صورت جایابی صحیح می تواند حلقه وصل گمشده اکوسیستم فرهنگی منطقه باشد. این البته در شرایطی است که اندیشکده ها با از دست دادن موضع عمومی و انتقادی و عام المنفعه خود در اکوسیستم تجاری-خدماتی ادغام نشوند که خود نیازمند مدیریت هوشمندانه و با اهداف روشن است.

۴- شکاف ایجاد شده میان مردم محلی و نهادهای رسمی در حال توسعه در این منطقه، به لحاظ اجتماعی مخرب و زیان بار است. به طوری که مردم این منطقه در مواجهه با بحران سکونت در منطقه و عقب افتادن از سیاست های توسعه ای، مجبور به مهاجرت به مناطق پیرامونی تهران می شوند که افزون بر به هم خوردن اکوسیستم اجتماعی تهران و محله زدایی، به جانشین شدن طبقه اجتماعی جدیدی در این منطقه نمی انجامد و تنها کارگران روزمزد و بیکاران مهاجرت کرده از شهرستان به تهران را در قلب پایتخت جای خواهد داد که خود به تدریج خطری امنیتی برای مراکز حساس سیاسی مرکز تهران خواهد بود. آشکار است که هر سیاست توسعه اقتصادی لازم است که در متن یک سیاست توسعه اجتماعی تدوین گردد و برنامه توسعه ای کنونی در حال تبدیل مرکز پایتخت به یک منطقه توسعه یافته به لحاظ اقتصادی و تکنولوژی اما غیرقابل سکونت است که باید مورد تجدید نظر اساسی قرار گیرد.

۵- از آنجا که بخش عمده ای از تحرکات حوزه عمومی ایرانی و تهرانی در فضای مجازی در حال وقوع است، لازم است که پایگاه های عمده ارائه خدمات مجازی و اینترنتی در اکوسیستم فرهنگی این منطقه حضور داشته باشند. به عبارت دیگر اگر قرار باشد که در سالهای آینده ما به سمت نوعی فضای مجازی مقبول، مشروع و عمومی ایرانی با مشارکت گروه های مختلف اجتماعی و نخبگانی حرکت کنیم، منطقه انقلاب-فرودسی می تواند محل تولد اصلی شکل گیری این فرهنگ مجازی نوظهور ایرانی در تداوم میراث فرهنگی تهران معاصر باشد.

جمع بندی

این پژوهش به بررسی اکوسیستم فرهنگی منطقه دانشگاه تهران و تحولات آن در چند دهه اخیر می پردازد و با بررسی شش جریان اکوسیستمی- فرهنگی کلی در این منطقه در دو دهه اخیر که شامل مواردی از قبیل طرح توسعه دانشگاه تهران، تجاری شدن کالای آموزشی و کتاب، تخریب فضای عمومی، گردشگری و اوقات فراغت، تغییر ذائقه فرهنگی و محله زدایی می شوند به ارائه پیشنهاداتی در جهت حل مسائل این منطقه پرداخته است.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر توسط زهرا بادامچی در سال ۱۳۹۹ انجام شده  است.