پایداری ملی و سیستم های حکمرانی

بررسی وضعیت شاخص های پایداری ایران در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی بیانگر آن است که «وضعیت کنونی ایران ناپایدار است»؛ و بحران های مختلف پیش روی ایران در حوزه های گوناگون، نمادی روشن از این وضعیت ناپایدار است. جایگاه نامناسب ایران در فضای حالت پایداری تحت تاثیر کیفیت نامناسب حکمرانی در این سرزمین؛ کیفیت نامناسب حکمرانی تحت تاثیر طراحی ناکارآمد نظام حکمرانی؛ و معماری نامناسب نظام حکمرانی نیز تحت تاثیر مبانی پارادایمی متناقضی است که این نظام حکمرانی بر اساس آن طراحی شده است. از این منظر ریشه ­ای ­ترین علت وضعیت ناپایدار ایران و جایگاه نامناسب آن در فضای حالت پایداری را باید تناقض های جدی  موجود در پارادایم امت-ملتی جستجو کرد که طراحی نظام حکمرانی بر اساس آن انجام شده است.

کلیدواژه: پایداری ملی، کیفیت حکمرانی، سیستم حکمرانی، مبانی پارادایمی

ضرورت و اهداف پژوهش

ایران در حال حاضر با بحران ­های چندگانه و درهم تنیده ای روبروست که در صورت عدم توجه به آن ها چالش­ های اساسی را برای این واحد جغرافیایی-سیاسی می ­تواند ایجاد نماید. بحران اقتصادی با نمودهای خود در تورم، رکود، بیکاری؛ بحران اجتماعی با نمودهایی چون گسترش بی­رویه حاشیه­ شینی، افزایش نرخ اعتیاد، سقوط سرمایه اجتماعی و نیز بحران محیط­ زیستی با مظاهری چون بحران کمی و کیفی آب، آلودگی هوا و از بین رفتن جنگل­ها برخی از مهم­ترین این بحران ­ها هستند. با استفاده از شاخص کامیابی موسسه لگاتوم و بر اساس گزارش منتشر شده از سوی این موسسه، می توان بیان نمود که ازنظر جایگاه ایران در فضای حالت پایداری، ایران در سال ۲۰۱۷ در جایگاه ۱۱۷ جهان از بین ۱۴۹ کشور و جایگاه ۱۵ از بین ۲۰ کشور حاضر در منطقه خاورمیانه قرار گرفته است؛ که نشان دهنده جایگاه نامناسب ایران در فضای حالت پایداری، در مقایسه با بخش قابل توجهی از کشورهای جهان و منطقه است. مسئله اصلی این پژوهش، ناپایداری ایران است و در حد توان در آن تلاش شده است تا چارچوبی برای فهم وضعیت موجود و شناسایی علت ریشه ­ای پیدایش شرایط کنونی ارائه شود.

مفهوم پایداری

طبق تعریف پایداری، هنگامی که از پایداری ایران سخن می ­گوییم، مقصود مدیریت یک قلمرو جغرافیایی-اجتماعی است؛ به گونه ای که این سیستم پیچیده با مصون ماندن از اثر عوامل اخلال­گر درونی و بیرونی، در طول زمان استمرار یابد. از منظر این پژوهش، ایران یک سیستم جغرافیایی-سیاسی کهن، اما ناپایدار است. تعیین وضعیت پایداری از طریق سنجش ابعاد پایداری یا بررسی «فضای حالت پایداری ملی» صورت می­پذیرد. در متون مختلف، ابعاد گوناگونی را برای مفهوم پایداری در واحدهای جغرافیایی-سیاسی برشمرده اند که تمامی این متون بر ارکان اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مفهوم پایداری تاکید دارند.

شاخص ­های پایداری

در این بخش به بررسی انواع شاخص های پایداری پرداخته شده است که عبارت اند از:

الف) شاخص ­های محیط زیستی پایداری: پایداری محیط زیستی یا بوم شناختی واحد جغرافیایی-سیاسی، اساسی ­ترین رکن پایداری است که بر حفظ و پاسداشت سیستم ­های حامی حیات تاکید دارد. برخی از مهم­ترین شاخص ­های سنجش پایداری محیط زیستی عبارت اند از:

• میزان انتشار گازهای گلخانه­ ای
• میزان تمرکز فراگیر آلودگی هوا در مناطق شهری
• نرخ تغییر کاربری زمین
• سرانه تولید پسماند جامد شهری و صنعتی
• افت سالانه سطح آب­های سطحی و زیرزمینی
• فراوانی گونه­ه ای در معرض خطر

ب) شاخص ­های اقتصادی پایداری: اقتصاد، یکی از دو بعد اساسی جامعه و رکنی از پایداری است. یک سیستم پایدار ازنظر اقتصادی سیستمی است که قادر به تولید مداوم کالاها و خدمات به منظور حفظ سطوح قابل مدیریت هزینه­ های دولت و قرض خارجی است و از عدم تعادل بخش­ های مختلف اقتصادی که به تولید صنعتی و کشاورزی آسیب می­ رسانند، اجتناب می­ کند. برخی از شاخص ­های مرتبط با بعد اقتصادی پایداری عبارت اند از:

• تولید ناخالصی داخلی سرانه
• درآمد قابل تصرف خانوار
• نرخ تورم
• قرض به نسبت تولید ناخالص ملی
• نرخ اشتغال به تفکیک بخش
• سرانه بودجه عمومی

ج) شاخص ­های اجتماعی پایداری: پایداری اجتماعی یکی دیگر از ارکان پایداری جامعه و پایداری واحد جغرافیایی-سیاسی است. اجتماعی را می­توان پایدار دانست که در آن، دسترسی یکسان و فراگیری به خدمات مهم (شامل بهداشت، آموزش، حمل ونقل، مسکن، تفریح) وجود دارد. برخی از مهم­ترین شاخص ­ها در این زمینه عبارت اند از:

• نرخ بیکاری
• درصد جمعیت حاشیه­ نشین
• ۱۰ عامل اصلی مرگ ومیر به ترتیب اولویت
• سرانه هزینه بهداشت عمومی
• نرخ باسوادی
• نسبت طلاق به ازدواج

وضعیت پایداری ایران

دو بعد محیط زیست و جامعه و سه رکن اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی در مجموع فضای حالتی را شکل می­ دهند که جایگاه واحدهای جغرافیایی-سیاسی در این فضا، معرف وضعیت پایداری آن­ ها است؛

• جایگاه ایران در فضای حالت پایداری اقتصادی: ایران از منظر مولفه کیفیت اقتصادی (باز بودن اقتصاد، شاخص­ های اقتصادی کلان، وجود بنیان­ هایی برای رشد، وجود فرصت اقتصادی و کارایی بخش مالی) از بین ۱۴۹ کشور مورد بررسی، در جایگاه ۱۰۳ و از منظر محیط تجاری (کارآفرینی، زیرساخت­ های تجاری، موانع موجود در مسیر نوآوری و انعطاف­ پذیری بازار) در جایگاه ۱۲۲ جهان قرار دارد.
• جایگاه ایران در فضای حالت پایداری اجتماعی: در فضای حالت پایداری اجتماعی، ایران از بعد آموزش (میزان دسترسی ساکنان آن ­ها به آموزش، کیفیت آموزش ­ها و سرمایه انسانی) در جایگاه ۷۵ و در بعد سلامت (سلامت روانی، فیزیکی و پایه؛ زیرساخت ­های سلامت و مراقبت­ های پیشگیرانه) در جایگاه ۹۵ جهان قرار دارد. همچنین در بعد ایمنی و امنیت (امنیت ملی و ایمنی فردی) در رتبه ۱۱۹ و از بعد آزادی فردی (کامیابی، آزادی­های فردی، مدارای اجتماعی) در رتبه ۱۴۴ جهان قرار دارد. از بعد سرمایه اجتماعی (قدرت روابط شخصی، حمایت شبکه­ های اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و مشارکت مدنی) نیز در جایگاه ۷۰ جهان قرار دارد.
• جایگاه ایران در فضای حالت پایداری محیط زیست: ایران در بعد محیط زیستی از نظر عملکرد در سه حوزه­ ی کیفیت محیط طبیعی، فشارهای محیط زیستی و رتبه کوشش ­ها در جهت نگهداری و حفظ محیط زیست، دارای جایگاه ۱۱۷ جهان است.

پایداری ایران و کیفیت حکمرانی

بررسی­ ها نشان می­ دهد کیفیت حکمرانی، شرط لازم و کافی برای آن است که یک واحد جغرافیایی-سیاسی در فضای حالت پایداری، جایگاه مناسب و بالایی را بیابد. «حکمرانی» فرآیند کنترل اثر عوامل اخلال­گر درونی و بیرونی و تنظیم روابط درون یک جامعه برای رساندن آن به هدف و یا مجموعه هدف مشخصی است. شش بعد پاسخگویی، ثبات سیاسی و عدم خشونت، کارایی حکومت، کیفیت مقررات تنظیمی، حاکمیت قانون و کنترل فساد، فضای حالت کیفیت حکمرانی را تشکیل می ­دهد. در خوشه­ بندی کشورها، ایران در خوشه کشورهایی باکیفیت حکمرانی خیلی بد قرار گرفته است. ایران ازنظر شاخص حکمرانی در بین ۱۴۹ کشور مورد بررسی در جایگاه ۱۳۳ قرار گرفته است.

آسیب ­شناسی کیفیت حکمرانی

وضعیت ایران ناپایدار است و مهم­ترین علت این وضعیت ناپایدار نیز شکست حکمرانی در ایران به واسطه وجود نقاط ضعفی در ابعاد کیفیت حکمرانی است. کیفیت حکمرانی و وضعیت ابعاد شش­گانه آن، خود خروجی یک سیستم حکمرانی است که از قواعد، اجزا و روابط خاصی تشکیل شده است که به منظور بهبود این سیستم، بایستی معماری سیستم حکمرانی را اصلاح کرد. برخی از مهم ترین این آسیب­ ها عبارت اند از:

• تناقض در پارادایم سیستم حکمرانی و اهداف و حتی تناقض در طراحی سیستم حکمرانی و سیستم سیاسی (پارادایم سیستم حکمرانی کنونی را در بهترین حالت می­ توان پارادایم امت-ملت نامید)
• تناقض در اهداف و معماری سیستم حکمرانی با شکل­گیری بخش­ هایی از سیستم مبتنی بر پارادایم منافع امت و بخش­هایی دیگر مبتنی بر پارادایم منافع ملت
• باز بودن نسبی حلقه بازخورد نظام حکمرانی به دلیل وجود تناقض هایی جدی در مجموعه اهداف
• عدم وجود مقایسه کننده به دلیل نبود ورودی ­های لازم به واسطه ابهام و تناقض در پارادایم و مجموعه هدف سیستم و عدم وجود مراکز مدیریت متمرکز شبکه های قدرت کارآمد
• عدم توازن و تفکیک اجزا و امکان انباشت هر چه بیشتر منابع اقتصادی و سیاسی در بخش­ هایی از سیستم

جمع بندی

ایران در حال حاضر با بحران های چندگانه و درهم تنیده ای روبروست که در صورت عدم توجه به آن ها چالش های اساسی را برای این واحد جغرافیایی-سیاسی می تواند ایجاد نماید. وضعیت کنونی ایران ناپایدار است و کشور با بحران­ های گوناگونی دسته و پنجه نرم می­کند. شکست سیستم حکمرانی در ایران در ایجاد پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی با شکست سیستم حکمرانی در تحقق حکمرانی خوب ارتباط دارد. برای اصلاح سیستم حکمرانی کنونی باید ضعف­ های موجود در قوانین، اجزا و روابط بین اجزای سیستم حکمرانی را شناسایی و مرتفع نمود. براساس تبیین ارائه شده در این پژوهش، ریشه­ای­ترین علت وضعیت ناپایدار کنونی ایران را باید در وجود تناقض ­هایی جدی در پارادایم امت-ملتی جستجو کرد که سیستم حکمرانی بر آن مبتنی است. پیشنهاد این پژوهش حل تناقض های پارادایمی به نفع پارادایم منافع ملت و تمرکز بر مفهوم «پایداری ایران» به منزله محیطی است که تمامی ایرانیان را فارغ از دلبستگی های ایدئولوژیک شان در برگرفته است.

این مطالعه در مرکز بررسی­ های استراتژیک ریاست ­جمهوری با همکاری سجاد فتاحی، محمد فکری و محدثه جلیلی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.