بررسی وضعیت اقتصاد کشاورزی ایران در سال های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷

بخش کشاورزی به عنوان تامین کننده ابتدایی ترین و ضروری ترین نیاز مردم و جامعه یکی از بخش های اصلی اقتصاد ایران است. این بخش به دلیلی گستردگی و پیوندهای قوی با سایر بخش های اقتصادی، می تواند با رشد خود زمینه تولید ثروت، ایجاد بازار و ارزآوری و رشد صنعت را فراهم نماید؛ بنابراین رشد بخش کشاورزی به عنوان بستری برای کسب اهداف توسعه و برون رفت از بحران های اقتصادی در کشورهای درحال توسعه امری ضروری قلمداد می شود. در کشور ایران نیز کشاورزی بزرگ ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است. این بخش از نظر تولید، اشتغال، صادرات و توسعه تحقیقات و فناوری یکی از ارکان مهم اقتصاد و امنیت کشور به حساب می آید.

کلیدواژه: کشاورزی، اقتصاد کشاورزی، توسعه اقتصادی

ضرورت و اهداف پژوهش

کشاورزی در کشورهای درحال توسعه موتور اصلی رشد و توسعه اقتصادی است. بخش کشاورزی در اقتصاد کشور به لحاظ دارا بودن قابلیت ها و ظرفیت های قابل توجه از اهمیت خاصی برخوردار است. هم چنین کشاورزی به لحاظ نقشی که در تأمین مواد غذایی مردم و تهیه مواد اولیه برخی صنایع دارد، شایان توجه است. توسعه بخش کشاورزی به عنوان یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی و به عنوان پیش نیاز ضروری برای تحقق توسعه پایدار کشور امری حیاتی است. ازاین رو بررسی و رصد پیوسته وضعیت کلان کشاورزی با ایجاد یک نگاه جامع و فراگیر، می تواند آسیب های احتمالی کسب وکار کشاورزی را پیش بینی و موانع پیشرفت و یا کند شدن سرعت پیشرفت فعالیت های کشاورزی را شناسایی نماید. در این گزارش به مطالعه وضعیت بخش کشاورزی از جنبه های مختلف اقتصاد کلان، وضعیت تولید، تجارت و بررسی مشکلات فعالان بخش کشاورزی به لحاظ سیاست گذاری و ارائه راهکارهایی در جهت رفع این مشکلات پرداخته شده است.

متغیرهای اقتصاد کلان بخش کشاورزی

کمبود سرمایه و نقدینگی در بنگاه های تولیدی در بلندمدت می تواند با فاصله گرفتن بنگاه ها از دانش و تکنولوژی روز، منجر به کاهش بهره وری استفاده از عوامل تولید شود. بخش کشاورزی، به دلیل دسترسی به منابع پایه ارزان تا حد زیادی این کمبود را جبران نموده و توانسته به واسطه خصوصی بودن فعالیت ها، پتانسیل های خود را در استفاده از عوامل تولید نشان دهد. ازاین رو در سال ۱۳۹۵ بخش کشاورزی با خلق ۴۴۲ هزار میلیارد ریال ارزش افزوده ۶/۶ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ تأمین کرد که این ارزش افزوده در مقایسه با سال ۱۳۹۴، حدود ۳/۴ درصد رشد یافته است.

در سال ۱۳۹۶ که رشد حباب گونه بخش نفت متوقف شد، رشد اقتصادی نیز سقوط کرد و به ۷/۳ درصد رسید. ارزش افزوده بخش کشاورزی نیز در سال ۱۳۹۶ رشد ۲/۳ درصدی را تجربه کرد و به ۴۵۶ هزار میلیارد رسید. نتیجه تلاطم های اقتصادی سال ۱۳۹۷ و التهاب قیمت ها، منجر به منفی شدن رشد اقتصادی کشور و بخش کشاورزی شد؛ به طوری که رشد اقتصادی ۴/۵- درصد و رشد بخش کشاورزی پس از ده سال رشد مثبت پیاپی ۹/۰- درصد اعلام شد. ارزش افزوده بخش کشاورزی در این سال به ۴۵۲ هزار میلیارد ریال کاهش یافت. پایش محیط کسب وکار کشاورزی نشان می دهد که این محیط در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال های قبل بدتر شده است؛ به طوری که مقدار شاخص به ۲/۶ واحد رسیده است؛ درحالی که در سال های قبل عمدتاً ۷/۵ واحد بوده است (این شاخص هرچه به عدد ۱۰ نزدیک تر باشد، نشان از بدتر شدن محیط دارد).

تولید محصولات کشاورزی

علاوه بر مسائل اقتصادی و سیاسی، مسائل جوی و شرایط اقلیمی کشور نیز میزان و کیفیت تولیدات کشاورزی را تحت تأثیر قرار می دهد و از این طریق بر وضعیت اقتصادی کسب وکارهای بخش کشاورزی تأثیر می گذارد. در سال ۹۵-۱۳۹۴ بهبود بارندگی به میزان ۲۷ درصد نسبت به سال گذشته، موجب رونق تولید کشاورزی به خصوص تولید محصولات دیمی شده بود. درحالی که در سال های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ بارندگی کاهش یافت و تولیدات دیم کشور را تحت تاثیر قرارداد. از طرفی وجود بی نظمی های دولت در اعلام قیمت تضمینی و نرخ مصوب آن، هم چنین ناپایداری شدید در بازار محصولات کشاورزی، سرعت رشد تولیدات آبی را نیز متوقف کرد. درمجموع تولیدات گیاهی (زراعی و باغی) در دو سال متوالی ۱۳۹۵-۹۶ و ۱۳۹۶-۹۷ به ترتیب ۱ و ۷/۰ درصد کاهش یافت.

عملکرد تولیدات زراعی دیم طی سه سال اخیر (۹۵-۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶-۹۷) نوسانات زیادی را تجربه کرده است به طوری که سالانه به ترتیب ۲/۲۴-،۸/۲۸ و ۲۴ درصد تغییر یافته و در باغات دیم کشور نیز عملکردها کاهشی بوده و سالانه به ترتیب ۹/۶،۶/۱۸ و ۴/۰- درصد تغییر کرده است. مهم ترین محصولات زراعی دیم کشور گندم و جو است که در سال ۱۳۹۶-۹۷ به میزان ۸۱ درصد از تولید و ۸۳ درصد از سطوح کشت دیم را به خود اختصاص داده است. همچنین عمده محصولات باغی دیم شامل پرتقال با ۴۳۸ هزار تن، انگور با ۸/۲۵۱ هزار تن و چای با ۷/۱۱۲ هزار تن است که درمجموع ۶۰ درصد از تولید باغات دیم کشور را تشکیل می دهند.

بررسی ضریب خودکفایی محصولات در سال ۱۳۹۷ نشان داد محصولات برنج، قند و شکر و ذرت دانه ای نسبت به سال قبل با کاهش ضریب خودکفایی مواجه بوده است. از طرفی ازآنجایی که تولیدات طیور غالبا وابسته به ذرت و کنجاله سویا بوده لذا افت ضریب خودکفایی در این محصولات به مثابه کاهش خودکفایی در تولید فراورده های طیور نیز است. میزان تولید گوشت مرغ همواره صعودی بوده و در تأمین اهداف برنامه ها نیز نسبتاً موفق بوده است اما در سال ۱۳۹۵ برای اولین بار طی ۱۷ سال اخیر با کاهش (۵/۲ درصد) مواجه شده است. در خصوص تولیدات دام، طیور و آبزیان نیز در سال ۱۳۹۷ با رشد ۸/۳ درصد به ۱۶ میلیون تن رسید و بیش از اهداف برنامه تولید شد.

تجارت محصولات کشاورزی

تراز تجاری بخش کشاورزی در سال ۱۳۹۷ معادل ۵/۴- میلیارد دلار است که نسبت به سال گذشته ۹/۸ درصد افت داشته است. کسری تراز تجاری بخش کشاورزی در سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ در حال بهبود بوده است؛ اما مجدداً طی سال های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷، کسری تراز تجاری شدت گرفته به طوری که در سال ۱۳۹۶ بیش از ۵۵ درصد افت داشته است. این در حالی است که در سال ۱۳۹۷ میزان واردات گندم نیز به صفر رسید و خودکفایی کامل گندم در این سال اتفاق افتاد. افزایش واردات محصولات اساسی در تأمین امنیت غذایی مردم شامل برنج و گوشت قرمز و کاهش درآمد ارزی حاصل از پسته به عنوان یکی از مزیت های اصلی صادراتی کشور ازجمله دلایل تشدید کسری تراز تجاری بخش کشاورزی در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بوده است. درمجموع کشاورزی و صنایع غذایی همواره با کسری تجاری مواجه بوده اند؛ اما بررسی جداگانه این زیربخش ها نشان می دهد که زیربخش باغبانی و صنایع غذایی عموماً از تراز مثبت برخوردار دارند زراعت با تراز منفی همراه است. زیربخش دام-طیور و آبزیان که معمولاً دارای تراز مثبت بوده متأسفانه در سال ۱۳۹۷ دچار تراز منفی شده است. منفی شدن تراز تجاری بخش زراعت در واقع به دلیل واردات نهاده­های دامی است که اصلی­ترین محصولات وارداتی کشاورزی هستند.

بررسی مشکلات وضعیت کشاورزی در ایران و ارائه پیشنهاداتی در جهت بهبود آن

بخش کشاورزی به عنوان نیروی محرک بخشی از صنعت است که با رشد و توسعه بخش کشاورزی، همه بخش های اقتصادی می توانند به طور متوازن از نتایج آن سود ببرند. ازاین رو به بررسی مشکلات این حوزه و ارائه پیشنهاداتی در جهت حل آن پرداخته شده است.

• یکی از اصلی ترین موانع در مسیر پیشرفت بخش کشاورزی، کمبود دسترسی به سرمایه و توان مالی ضعیف فعالان خرد در این بخش است. بخش کشاورزی به دلیل جایگاه ویژه ای که در تأمین امنیت غذایی کشور دارد لزوم سرمایه گذاری دولتی در این بخش را بیش از سایر بخش ها نمایان می سازد؛ اما اتکای صرف به این نوع از سرمایه می تواند باعث ناپایداری بیشتر شرایط اقتصادی شود. ازاین رو لزوم ایجاد سرمایه خصوصی و توانمندسازی مالی فعالان بخش در جهت توسعه پس انداز اهمیت می یابد. ایجاد مشوق های قانونی، معافیت های مالیاتی و گمرکی، معرفی زمینه ها و مناطق مستعد سرمایه گذاری ازجمله راهکارهایی است که به هدایت سرمایه های بخش خصوصی در بخش کشاورزی کمک می کند؛
• موضوع دیگری که در بخش کشاورزی اهمیت دارد، نگاه سنتی و عدم بهره گیری کافی و ناکارآمد از تکنولوژی است. قطعاً افزایش سطح دانش و فناوری در بخش کشاورزی و افزایش بهینه ظرفیت های این بخش با لحاظ نمودن فاکتورهای محیط زیستی و مصرف منابع پایه به ویژه آب می تواند منجر به افزایش ارزش افزوده و اشتغال زایی شود؛
• یکی دیگر از مشکلات بخش کشاورزی مشکل بازاریابی صادراتی و تکنیک های حفظ و ثبات بازار است. این نوسانات نه تنها درآمد ارزی کشور را تحت تأثیر قرار می دهد بلکه درآمد تجار و تولیدکنندگان بخش کشاورزی را نیز متاثر ساخته و مانع از پایداری در شرایط اقتصادی بخش های تولید می شود. باتوجه به پتانسیل صادراتی برخی از محصولات ایران لازم است استراتژی صادراتی مشخص و شیوه های صادراتی مطلوب تر که باعث ثبات قیمت و دسترسی آسان تر به بازارهای صادراتی باشد، ارائه دهند.

جمع بندی

بخش کشاورزی یکی از رکن های اساسی اقتصاد پایدار است. یکی از دلایلی که باعث اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد است، اهمیت وجودی این بخش در تأمین مواد اولیه بخشی از صنعت و صنعت مواد غذایی موردنیاز آن کشور است. ازاین رو گزارش حاضر وضعیت بخش کشاورزی را از جنبه های مختلف اقتصاد کلان، وضعیت تولید و وضعیت تجارت کشاورزی ارزیابی نموده است. هم چنین در این گزارش به بررسی مشکلات و موضوعات پیش روی فعالان کشاورزی پرداخته شده است. از مشکلات این بخش می توان به نبود سرمایه گذاری کافی در بخش کشاورزی، نگاه سنتی به فعالیت های کشاورزی و عدم بازاریابی مناسب برای محصولات صادراتی اشاره کرد. در این راستا راهکارهایی همچون خصوصی سازی بخش کشاورزی در حوزه سرمایه گذاری، بازاریابی و آگاهی بخشی در استفاده از تکنولوژی به فعالان کشاورزی پیشنهاد شده است.

این مطالعه در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران توسط مطهره بخشایش در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.