بایسته های رسانه پردازی در مواجهه با بحران بیماری کرونا

رسانه‌ ها نقش مهمی در مدیریت بحران و همراه کردن افکار عمومی در زمینه ‌های گوناگون دارند. با بررسی عملکرد رسانه ‌های فارسی‌ زبان در طی بحران کرونا، محورهای اصلی که رسانه ‌ها به آن پرداخته ‌اند، مشخص می ‌شود. این محورها شامل تمرکز بر اخبار چین و ایران، دروغ و پنهان‌ کاری دولت ایران، سیاه‌ نمایی و القای ناکارامدی حکومت، سهل ‌انگاری در مواجهه بحران کرونا، شبهات موجود پیرامون کرونا، دین ‌داری در مواجهه با کرونا است. بایسته‌ های رسانه ‌پردازی در مواجهه با بحران کرونا با تبیین وضعیت موجود و بر اساس این محورها قابل تدوین است.

ضرورت و اهداف پژوهش

اهمیت رسانه‌ ها در دنیای معاصر بیش از پیش افزایش پیدا کرده است. در حقیقت، رسانه‌ ها به عنوان ابزار انتقال خبر، پل میان مخاطب و واقعیت هستند. قابلیت‌ های رسانه باعث شده است که رسانه‌ ها به عنوان یکی از مهم ‌ترین ابزارهای مدیریت بحران مطرح باشند. بر این اساس، رسانه ‌پردازی و تولید محتوا در شرایط بحران از حساسیت بالایی برخوردار است. از این منظر، هنجارها و بایدهای رسانه ‌پردازی در بحران‌ های گوناگون مورد توجه قرار می ‌گیرد. در این پژوهش، با نگاهی اجمالی به وضعیت رسانه ‌پردازی در بحران کرونا، مجموعه ‌ای از بایسته‌ های رسانه ‌پردازی در ایران مطرح می ‌شود.

تبیین وضعیت موجود

با بررسی رسانه‌ های فارسی‌ زبان که به موضوع کرونا در ایران پرداخته ‌اند، محورهای زیر شناسایی شدند:

تمرکز بر اخبار چین و ایران

با توجه به پیامدهای منفی شناسایی کشورها به عنوان منشا ویروس کرونا، آمریکا و کشورهای غربی تلاش دارند تا چین و ایران را به عنوان منشا این ویروس در افکار عمومی جهانیان معرفی کنند. بنابراین بخش بسیار وسیعی از برنامه ‌های رسانه‌ های اپوزیسیون به این موضوع اختصاص یافته که دارای جهت‌ گیری منفی است.

دروغ و پنهان ‌کاری دولت ایران

رسانه‌های رسمی اپوزیسیون و همچنین بخشی از افکار عمومی داخل کشور که در شبکه ‌های اجتماعی نمود پیدا می‌ کند، دولت ایران را ابتدا متهم به دروغ و پنهان‌ کاری درباره عدم اعلام ورود کرونا به کشور به خاطر انتخابات مجلس و ۲۲ بهمن، و سپس درباره آمار مبتلایان و جانباختگان می ‌کنند.

سیاه ‌نمایی و القای ناکارامدی حکومت در مواجهه با بحران

طیفی از رسانه‌ ها تلاش دارند تا با پوشش جهت ‌دار اخبار کرونا در ایران و برجسته کردن نارسایی ‌های موجود، این گزاره را ترویج کنند که حاکمیت در ایران فاقد کارامدی در اداره کشور است.

سهل ‌انگاری در مواجهه بحران کرونا

یکی از مهم ‌ترین خطوط خبری در رسانه ‌های رسمی داخلی و شبکه‌ های اجتماعی، از روزهای نخستین شروع بیماری کرونا، ایجاد شناخت و درک واهی از ویروس کرونا بود. این رسانه ‌ها با تاکید بر عدم ایجاد هراس اجتماعی در مردم و نقش استرس در تضعیف سیستم دفاعی بدن، به تولید محتواهایی پرداختند که به نظر می‌ رسد نتیجه اجتماعی آن جدی نگرفتن بیماری توسط تعدادی از مردم شد.

شبهات موجود پیرامون کرونا

رسانه‌ های اپوزیسیون، رسانه ‌های اجتماعی و برخی فعالان رسانه ‌ای و اجتماعی یا سلبریتی ‌ها، پرسش ‌ها و شبهاتی مطرح کردند که بخش وسیعی از مردم نسبت به آن موضوعات دچار ابهام و سردرگمی هستند.

دین ‌داری در مواجهه با کرونا

مفهوم شفا در مذهب شیعه و مسائلی از این دست به سطح رسانه ‌ها کشیده شد و از جوانب مختلف به این موضوع پرداخته شده است. می‌توان به اتفاقاتی نظیر مخالفت با بستن حرم ‌های زیارتی در ایران، شکستن در حرم حضرت معصومه (س) و حرم امام رضا (ع) در قم و مشهد، ادعاهایی از جایگاه طب اسلامی در درمان بیماری کرونا، مطرح شدن دوباره مسائلی همچون خوردن تربت امام حسن (ع) در درمان بیماری و … اشاره کرد.

بایسته ‌های رسانه‌پردازی در مواجهه با کرونا

با شناسایی محورهای اصلی که رسانه‌ های فارسی ‌زبان در بحران کرونا به آنها پرداخته ‌اند، بایسته‌ های رسانه ‌پردازی به شرح زیر تدوین می ‌گردد:

توجه به ویژگی ‌های پیام در دوره بحران

از نظر متخصصان حوزه رسانه، پیام در وضعیت بحرانی باید کامل، دقیق، سریع و بدون کمترین ملاحظات و مصلحت ‌اندیشی جناحی و سیاسی تدوین شود. گسترش شبکه ‌های اجتماعی در کشور و دسترسی بالای مردم به گوشی ‌های هوشمند باعث شده است که خود مردم از مصرف‌ کننده صرف اطلاعات به تولیدکننده اطلاعات نیز تبدیل شوند. به عبارتی، هر کاربر گوشی هوشمند به عنوان یک «رسانه خرد» تلقی می ‌شود. به این ترتیب، روایت‌ گران خرد واقعیت ‌ها، با اشتراک‌ گذاری اطلاعات در گوشه و کنار کشور، «انحصار روایت» را از بین می ‌برند. از طرفی دیگر، با گسترش رسانه‌ ها و امکان مطرح شدن همه اعتقادات و عقاید در رسانه ‌ها، همچنین با گسترش فرایندهای جلوگیری از فیلتر اطلاعات، امکان سانسور اخبار وجود ندارد. بنابراین بهترین مواجهه با روایت ‌های رقیب، عدم سانسور آنها و روایت آن‌ ها در قابل روایت خود است.

هماهنگی در ارائه محتوا

ارائه اطلاعات متفاوت و متعارض از هم در مورد یک موضوع را «اغتشاش اطلاعاتی» می‌گویند که اعتبار رسانه ‌ها را در نزد مخاطب از بین می ‌برد. رسانه ‌ها، به ویژه رسانه ‌های رسمی، باید تلاش کنند در ارائه اطلاعات (مانند ارائه آمار مربوط به کرونا) از اغتشاش اطلاعاتی بپرهیزند و تا حد ممکن رسانه‌ های غیررسمی را با خود همراه کنند.

تاکید بر مواجهه با بحران به مثابه مسئولیت اجتماعی در حوزه رسانه

مجموعه‌ های رسانه ‌ای مختلف نظیر رسانه ‌های تصویری یا شبکه‌ های تلویزیونی اینترنتی، و ارائه‌ کنندگان تولیدات رسانه ‌ای، باید بخشی از خط تولید محتوای رسانه ‌ای خود را به موضوعات مواجهه با بحران کرونا اختصاص دهند. در این خصوص، حاکمیت بایستی با ظرفیت ‌های قهری خود در حوزه ارائه مجوز برای فعالیت رسانه ‌ای، یکی از مهم‌ترین شروط فعالیت در حوزه رسانه را، ایفای مسئولیت اجتماعی در مواجهه با بحران قرار دهد.

تاکید بر هراس اجتماعی

در مواجهه با بحران ‌های فراگیر مانند کرونا، دو محتوای عمده در مدیریت و هدایت افکار و عمل مردم نقش بسزایی دارند؛ اول، ایجاد حس امید و خوشبینی و دوم، ایجاد حس هراس از بحران. هریک از این محتواها تاثیر خاص خود را در افکار و عمل مردم در مواجهه با بحران بر جای می ‌گذارد. به نظر می‌ رسد هم رسانه‌ های رسمی و هم شبکه ‌های اجتماعی، نتوانسته ‌اند تعادل میان این دو رویکرد را در پیام ‌های مخابره شده به جامعه حفظ کنند و کفه ایجاد خوشبینی نسبت به بحران کرونا سنگینی کرده است. بنابراین، با توجه به خصوصیات جامعه ایرانی در مواجهه با بحران، باید کفه هراس اجتماعی در پیام رسانه ‌ای سنگین ‌تر شود تا بتوان در روزهای آینده بخش‌ های بیشتری از جامعه را با راهکارهای حاکمیتی همراه کرد.

تاکید بر جهانی بودن بحران

اگرچه اخبار انتشار این ویروس در جهان در افکار عمومی مطرح شده است، اما به نظر می ‌رسد وضعیت این بحران در کشورهای دیگر باید با پردازش رسانه ‌ای قوی ‌تری به افکار عمومی ایرانیان عرضه گردد. در این راستا، ابعاد بحران در سایر کشورها علی ‌الخصوص آمریکا و کشورهای اروپایی باید در رسانه‌ های داخلی مورد توجه قرار گیرد. اخباری نظیر تعداد مبتلایان و کمبود اقلام بهداشتی در این کشورها می ‌تواند موثر باشد.

ارائه پاسخ ضمنی به سوالات افکار عمومی

همزمان با پردازش اخبار و اطلاعات جدید توسط رسانه‌ ها، بخشی از سوالات و محورهای رسانه ‌های معاند در رابطه با بحران کرونا نیز باید پاسخ داده شوند. پاسخ این سوالات باید به صورت تخصصی و حرفه‌ ای باشد و افکار عمومی نسبت به این پاسخ ‌ها به طور تدریجی اقناع شوند.

جمع ‌بندی

با بررسی وضعیت موجود رسانه ‌ها در طول بحران کرونا، لازم است که توصیه ‌هایی در مورد رسانه ‌پردازی مدنظر قرار گیرد. در این پژوهش، جلوگیری از اغتشاش اطلاعاتی، هماهنگی محتوا، تعمیم مسئولیت اجتماعی در مواجهه با بحران به رسانه‌ های غیررسمی، پررنگ کردن بعد هراس اجتماعی، تاکید بر جهانی بودن بحران و پاسخ به سوالات افکار عمومی باید مورد توجه قرار گیرد.

این مطالعه در مرکز پژوهشی آرا و در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.