بررسی ابعاد جدید زیست محیطی آلودگی هوای تهران
بررسی اقدامات انجام شده جهت کاهش آلودگی هوای تهران و شناسایی عوامل موثر بر عدم اجرای برنامه های کاهش آلودگی هوا
اگرچه مشکل آلودگی هوا صرفا مختص تهران نیست و در حال حاضر ۲۳ استان کشور با این معضل مواجه هستند، اما به دلیل موقعیت توپوگرافی و اقلیمی این شهر و وخامت سطح آلودگی هوا، تهران بیشتر از بقیه شهرها تحت توجه قرار دارد. با وجود گذشت ۲۰ سال از به صدا درآمدن زنگ خطر آلودگی هوا در تهران و اجرای برنامهها و طرحهای بسیاری توسط نهادها و دستگاههای دولتی به منظور کاهش و کنترل آلودگی هوا، این اقدامات موثر واقع نشدهاند. عواملی مانند «ضعف خودروسازی داخلی»، «وجود مجتمعهای صنعتی و پالایشگاهها در نزدیک شهر» و «کیفیت پایین بنزین» از مهمترین علل آلودگی هوا هستند.
ضرورت و اهداف پژوهش
یکی از مهمترین مشکلات زیستمحیطی کشور، آلودگی هوای کلان شهرها بهویژه تهران است. تاکنون مطالعات و اقدامات حقوقی و اجرایی مختلفی در زمینه کاهش آلودگی هوای شهر تهران توسط دولتها و سازمانهای مسئول انجام شده است. اما سقوط ۳۶ پلهای شاخص عملکرد محیط زیست ایران در رنکینگ جهانی ۲۰۱۲، تشدید آلودگیها و شرایط بحرانی سالهای اخیر و افزایش تعداد روزهای ناسالم هوای تهران و شهرهای دیگر، نشاندهنده نقص و عدم کارآیی این اقدامات است.
در این گزارش با هدف بررسی ابعاد جدید مسئله آلودگی هوای تهران، به بررسی عملکرد چند سال اخیر دولتها به ویژه دولت یازدهم، اقدامات شهرداری تهران و برخی سازمانها و وزارتخانه های مسئول در کاهش آلودگی هوای تهران پرداخته میشود و با مقایسه این اقدامات با اقدامات کشورهای موفق جهان در کاهش آلودگی هوا، به منظور انجام برنامه ریزیهای فعال آتی در این مهم پیشنهاداتی ارائه میشود.
بررسی وضعیت آلودگی هوا در تهران
در حال حاضر ۸ کلانشهر کشور درگیر مشکل آلودگی هوا و ۲۳ استان درگیر معضل ناشی از گرد و غبار است. تهران با احتساب شهرکهای اطراف، با بیش از ۱۱.۵ میلیون نفر جمعیت به دلیل موقعیت توپوگرافی و اقلیمی خاص، استقرار هزاران واحد صنعتی و تردد حدود دو میلیون انواع وسایل نقلیه فعال، با مصرف نزدیک به ۹ میلیون لیتر بنزین در روز، به عنوان یکی از آلودهترین شهرهای جهان شناخته میشود.
ضعف در خودروسازی داخلی ازجمله مهمترین عواملی است که موجب آلودگی هوا در کشور شده است، چراکه موتور خودروهایی که در کشور تولید میشود با فناوری و استانداردهای روز دنیا مطابقت ندارد. دومین منشا آلودگی در کلانشهرهای صنعتی وجود مجتمعهای صنعتی، پالایشگاهها، کارخانه ها و معادن شن و ماسه در اطراف و حتی در داخل کلانشهرها است. پژوهشگاه صنعت نفت در سال ۱۳۹۴، حجم آروماتیک و مولفههای مضر و آلاینده بنزینی در تولیدات داخلی را مشخص کرد که این مولفهها در ریفورمیت تولیدی واحدهای پتروشیمی و بنزین تولیدی برخی از پالایشگاهها وجود داشت و لذا بنزین به عنوان سومین منشا آلودگی هوا شناخته میشود.
تصاویر هوایی تهران نشان میدهد که ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون موجود در هوای تهران ناشی از معادن جنوب غرب و زمینهای بایر واقع در منطقه ۱۸ شهر تهران است. با توجه به محدود بودن شهر تهران به ارتفاعات از سه جهت، تنها راه برای تحرک هوا شیب ملایم جنوبی شهر است. بنابراین عدم تحرک هوا بهویژه در فصول پاییز و زمستان باعث انباشتگی آلودگی در تنگناهای کوهستان شرق تهران میشود و ساخت ساختمانهای بلند باعث تشدید آلودگی هوا شده است.
اگرچه آلودگی تهران سابقهای ۲۰ ساله دارد و در خلال دولتهای مختلف، اقداماتی برای مقابله با آن انجام شده است، اما نتیجه مطلوبی در این سالها حاصل نشده است. بررسی برنامهها و اقدامات مختلف انجام شده در دولتهای نهم، دهم و یازدهم، توسط نهادهای مختلف دولتی، نشان میدهد که مجموعه دلایل زیر مانع از عملکرد موثر این برنامهها در خصوص کاهش آلودگی هوا بوده است:
- عدم التزام دستگاهها به اجرای قوانین مصوب مجلس در حوزه محیط زیست و آلودگی هوا،
- تعدد قوانین و مصوبات،
- بارگذاری بیش از حد جمعیت، صنعت و خدمات بدون توجه به ظرفیت اکولوژیکی،
- عدم تأمین و تخصیص اعتبارات لازم برای اجرای برنامههای کاهش آلودگی هوا،
- داشتن نگاه کوتاه مدت به معضل آلودگی هوا و لحاظ نکردن اهداف توسعه پایدار در طرحها، برنامهها و پروژههای توسعه،
- بخشینگری دستگاههای اجرایی و نبود همکاری کافی با یکدیگر در اجرای طرحها و برنامهها،
- عدم لحاظ شاخصهای زیست محیطی در نظام ارزیابی عملکرد دستگاههای اجرایی،
- معضلات ترافیکی شهرها،
- از هم گسیختگی اقدامات ناشی از عدم وجود مدیریت یکپارچه قوانین.
ارائه راهکارهای کنترل آلودگی هوا در تهران
با توجه به اقداماتی که تاکنون در زمینه کنترل و کاهش آلودگی هوا در سطح کشور انجام شده است، مشکلات و موانع موجود بررسی شده و برای مرتفع کردن آنها، مجموعهای از راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت به شرح ذیل پیشنهاد میشود:
- گسترش و بهبود سیستم حمل و نقل عمومی تلفیقی،
- ایجاد و توسعه زیرساختها بهخصوص سیستمهای الکترونیک شهری، (به گونهای که تمایل افراد برای مراجعه به ادارات برای کارهای اداری کاهش یابد)
- الزام خودروسازها به پیروی از استانداردهای روز، خروج خودروهای فرسوده،
- بهبود کیفیت سوخت، (با حذف ماده تترا اتیلن سرب از بنزین، توسط وزارت نفت در سال ۱۳۷۹، میزان سرب تولیدی ناشی از سوخت بنزین خودروها افزایش یافت. گازوئیل موجود در جایگاههای سوخت پنج هزار واحد گوگرد در هر لیتر دارد، در حالی که استاندارد آن ۵۰ واحد گوگرد در لیتر است و بهترین گازوئیل ایران در اختیار شرکت واحد اتوبوسرانی قرار میگیرد که ۵۰۰ واحد گوگرد در لیتر دارد، یعنی ۱۰ برابر نامرغوبتر از حد استاندارد! )
- بکارگیری مدل مدیریتی پویا با استفاده از الگوی توسعه پایدار شهری و تجربیات کشورهای دیگر جهت کاهش آلودگی هوا،
- تقویت بخشهای علمی و پژوهشی و اجرای تحقیقات کاربردی،
- آموزش و توسعه فرهنگ محیط زیست در سطوح مدیریتی و جامعه جهت افزایش مشارکت در کاهش آلودگی هوا،
- مدیریت ترافیک و توسعه فرهنگ صحیح رانندگی،
- منطقی کردن قیمت حاملهای انرژی،
- مدیریت یکپارچه پایش و فعالیتها توسط مراجع ذیصلاح.
با توجه به اینکه آلودگی هوا مسالهای جهانی است و دلایلی خارج از کشور نیز موجب تشدید آن شود، لذا پیشنهاد میشود ضمن برنامهریزی به منظور تامین مالی برای پشتیبانی از طرحهای کنترل و کاهش گرد و غبار در کشور، راهکارهای زیر اجرایی گردد:
- شناسایی مراکز و چشمه های اصلی گرد و غبار در کشورهای همسایه و شناسایی اراضی مستعد درختکاری و بوتهکاری و مالچ پاشی در کانونهای شناسایی شده،
- اجرای سامانه و سیستم پایش لحظهای گرد و غبار در نوار مرزی غرب کشور و آنلاین شدن سامانه و تعیین برنامه زمانبندی کاهش میزان اراضی مولد گرد و غبار در کشورهای همسایه،
- کنترل ورود دام در مراتع و کاهش استفاده از مراتع در داخل و خارج کشور،
- اجرای پروژههای بادشکن و کاهش سرعت باد در اراضی مستعد فرسایش بادی،
- تلقیح ابرهای بارانزا در فصول مختلف در اراضی و کانونهای تولید گرد و غبار.
جمعبندی
با تشدید وخامت وضعیت آلودگی هوا در تهران، لزوم شناسایی عوامل موثر بر این معضل و ارائه راهکار بیشتر نمایان میشود. نتایج مطالعات این پژوهش نشان میدهد که «ضعف خودروسازی کشور»، «وجود مجتمعهای صنعتی»، «پالایشگاهها»، «کارخانهها و معادن شن و ماسه در نزدیکی تهران»، و «بیکیفیت بودن بنزین» از جمله مهمترین عوامل افزایش آلودگی هوا در کشور هستند. در این پژوهش ضمن بررسی برنامهها و طرحهای کاهش آلودگی هوا که در طی دولتهای نهم، دهم و یازدهم، توسط نهادها و دستگاههای دولتی اجرا شده است، مجموعه راهکارهایی برای حل این معضل ارائه میشود.
این مطالعه توسط مرکز پژوهشی آرا با همکاری ندا افخمی نمین و سمیه رفیعی در سال ۱۳۹۵ انجام شده است.