توصیه های برگرفته از علوم رفتاری با هدف ترویج رعایت پروتکل های بهداشتی کووید-۱۹

رفتار انسان کلیدی ترین نقش را در مقابله، کنترل و جلوگیری از انتشار ویروس کرونا ایفا می کند. از همین رو مداخلات رفتاری مانند ایجاد فاصله فیزیکی، ضدعفونی کردن دست ها و استفاده از ماسک برای کاهش و جلوگیری از انتشار این بیماری حیاتی هستند. به همین منظور طراحی مداخلات و استراتژی هایی که موجب ایجاد حداکثر فرصت و امکانات برای انجام رفتارها فراهم شود، بسیار ضروری به نظر می رسند. جلوگیری از انتشار این ویروس نیاز به تغییر رفتار گسترده در جامعه دارد، لذا بینش های علوم رفتاری و روانشناسی اجتماعی می توانند با ارائه درکی عمیق تر، واقع بینانه و مبتنی بر شواهد علمی از رفتار انسان ها در شرایط همه گیری، به پذیرش توصیه های متخصصان توسط افراد جامعه کمک کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

بزرگ ترین چالش ویروس کرونا غیر قابل کنترل بودن آن است و عواملی مانند ظهور سویه های جدید، عدم تکمیل واکسیناسیون و عدم رعایت صحیح پروتکل های بهداشتی به انتشار آن کمک می کنند. برای مدیریت این بیماری، باید از استراتژی ها و تکنیک های علوم رفتاری برای تغییر رفتار اجتماعی در رابطه با رعایت پروتکل های بهداشتی استفاده کرد. در سال های اخیر، پژوهش های کاربردی زیادی به چاپ رسیده که سیاستگذاران می توانند از آن ها برای تصمیم گیری های بهتر و استفاده از ابزارهای جدید سیاستگذاری استفاده کنند. در ایران نیز یک تیم از مرکز بینش های رفتاری، با هدف افزایش میزان پذیرش و تزریق واکسن کووید-۱۹، اقدام به بررسی رفتارهای پروتکل های بهداشتی در موقعیت ‌های مختلف در چند شهر کردند. در این بررسی، به رفتارهای شخصی، امکانات محیطی، الگوهای محیطی و انواع موانع برای انجام رفتارهای پیشگیری توجه شد. سپس با مرور علمی ادبیات جهانی، معتبرترین و کارآمدترین استراتژی ‌ها تدوین شدند. گزارش حاضر حاصل هفته ها تلاش اعضای این مرکز برای ایجاد یک توصیه نامه جامع و کاربردی، مبتنی بر جدی ترین و موثق ترین شواهد علمی می باشد.

توصیه ها و استراتژی های رفتاری به منظور ترویج رعایت پروتکل های بهداشتی

در دو سال اخیر، در حالی که نهادهای آموزشی و پژوهشی در کشور، کم کاری و فقدان پژوهشی داشتند، مجموعه های تخصصی با حضور دانشمندان علوم رفتاری در جهان تشکیل شدند تا بهترین راهکارهای رفتاری برای مقابله با کرونا را پیدا کنند. در حوزه رفتار پیشگیری در دوران کرونا، پژوهش های زیادی صورت گرفته است و نتایج نشان داده است که عوامل مختلفی بر رعایت رفتارهای پیشگیری اثر دارند. در این بخش و بر اساس این نتایج، در چهار بخش آموزش، اقناع، انگیزه و تشویق و آماده سازی محیطی، استراتژی ها و توصیه هایی با هدف افزایش رعایت رفتارهای پیشگیری ارائه شده است.

آموزش

در رویکردهای رفتاری به سیاستگذاری، تاکید بر آموزش و توجه بیشتر به ابزارهای نوین تغییر رفتار وجود دارد. برای کارآمد کردن ابزار آموزش می توان از بینش های رفتاری استفاده کرد. در این بخش تحت سه استراتژی بزرگ، توصیه هایی ارائه می شود:

• دانش و مهارت لازم برای انجام رفتار پیشگیری با زمان بندی درست در مردم ایجاد شود: طبق مدل تغییر رفتار COM-B افراد برای انجام یک رفتار مطلوب، نیاز به داشتن دانش و مهارت دارند. به عنوان مثال برای رعایت فاصله فیزیکی، نیاز دارند بدانند در هر محیط باید چه میزان فاصله ای را رعایت کنند، باید مدام به آن ها یادآوری شود که ۲ متر فاصله بگیرند. با تکرار مدام و متنوع، افراد باید بتوانند رفتار مطلوب را به حافظه شان بسپارند و در محیط های جدید، رفتار مطلوب را از خود نشان دهند؛
• به صورت مشخص، جزئی و شفاف از رفتارهای مدنظر سخن گفته شود: به میزانی که رفتارهای سلامت توصیه شده، مبهم و غیرشفاف باشند، به خاطر سردرگمی به وجود آمده به میزان کمتری رعایت می شوند. لذا مردم نیاز دارند تا دقیقا بدانند چه رفتاری را در چه زمانی، به چه علت و چگونه باید انجام بدهند؛ بنابراین هنگام صحبت از رفتارهای مطلوب می بایست این موارد به صورت رفتاری، ساده، شفاف و مشخص بیان شوند؛
• از قصد عمل برای آماده سازی افراد برای ورود به محیط های پرخطر استفاده شود: افراد پیش از ورود به محیط های خطرساز، قادر به ایجاد انگیزه مطابق با اهداف خودشان هستند و بر آن اساس می توانند به میزان بیشتری پروتکل های بهداشتی را رعایت کنند.

اقناع

تغییر نگرش ها، باورها و رفتارها به عنوان بخش ثابتی از پژوهش‌ های رفتاری و روانشناسی اجتماعی شناخته می ‌شوند. در حال حاضر، ادبیات علمی بسیار گسترده ‌ای در جهت متقاعدسازی افراد برای انجام یک عمل وجود دارد. همچنین، برای رعایت پروتکل ‌های بهداشتی، طبق پژوهش ‌ها، فاکتورها و عوامل موثری وجود دارند که عبارتند از:

• به جای تاکید بر «من» و «شما» از «ما» استفاده شود: به جای تخاطب مستقیم مردم با بکارگیری عباراتی چون «مردم باید پروتکل ها را رعایت کنند»، از عبارت «ما باید همگی پروتکل ها را رعایت کنیم» و «ما باید با همدیگر و به کمک یکدیگر پروتکل ها را رعایت کنیم» استفاده شود؛
• احساس مسئولیت افراد نسبت به دیگر افراد جامعه پررنگ شود: برای تقویت احساس مسئولیت، داستان فداکاری افراد مختلف برای مراقبت از دیگران بیان شود. همچنین از پیام هایی چون «این وظیفه ماست که در صورت داشتن علائم، در منزل بمانیم» استفاده شود؛
• از منابع معتبر و مرتبط به جامعه هدف برای انتقال پیام بهره گرفته شود: کادر درمان و پزشکان از معتبرترین منابع پیام برای تشویق به رعایت رفتارهای سلامت هستند؛ بنابراین لازم است تا بیشترین سهم تبلیغ در رسانه ها به این قشر تعلق بگیرد. همچنین برای جوامع خاص لازم است تا پیام رسانی که مورد قبول آن هاست، استفاده شود.

انگیزه و تشویق

عوامل زیادی بر انگیزه رعایت رفتارهای پیشگیری دخیل هستند. با فعال سازی این انگیزه ها می توان نرخ انجام این رفتارها را به میزان معناداری افزایش داد، این عوامل عبارتند از:

• ریسک مواجهه با ویروس با هدف ایجاد نگرانی (نه ترس) برجسته شود: یکی از موثرترین فاکتورهای موثر بر رعایت رفتارهای پیشگیری، ادراک از خطر مواجهه با کروناست. یکی از راه های مناسب برای افزایش ادراک از خطر، استفاده از قدرت روایت شخصی است؛
• از تمایل ذاتی مردم برای جبران لطف و کمک یکدیگر استفاده شود: مردم به واسطه زندگی اجتماعی و با هدف حفظ ارتباطات خویش، تمایلی ذاتی به جبران لطف و کمک دیگران دارند. به همین واسطه امروزه از این قاعده که به عمل متقابل معروف است در فرایندهای سیاستگذاری استفاده می شود. با پررنگ کردن این انگیزە اجتماعی نسبت به مردمی که رفتارهای پیشگیری را انجام می دهند و همچنین نسبت به کادر درمان، می توان میزان رعایت این رفتارها در جامعه را افزایش داد؛
• با استفاده از عملکردهای روزمره و زمان های مخصوص رفتارهای پیشگیری، اقدام به عادت سازی صورت گیرد: یکی از راه های بسیار کارآمد و پایدار برای تغییر رفتار این است که آن رفتار با رویدادها و موقعیت هایی متداول و معمولی روزمره مرتبط شود. از این روش به ‌صورت عمده در عادت سازی استفاده می شود.

آماده سازی محیطی

در کنار سه بخش بالا، یک دسته دیگر از فعالیت هایی که نقش بسزایی در رعایت رفتارهای پیشگیری دارند این است که محیط برای انجام این رفتارها آماده شود. ساختار محیط و بافتی که همه مردم یک جامعه در زندگی روزمره خود با آن روبرو می شوند نقش بسزایی در رفتارهای آن ها دارد. برخی از استراتژی های آماده سازی محیطی عبارتند از:

• علائم محیطی یادآور برای رفتارهای پیشگیری در نقطه درست منجر به عمل قرار گیرند: بسیاری از نشانه های محیطی، پوسترهای یادآور رفتارهای پیشگیری و دستگاه های ضدعفونی کننده که امروزه مورد استفاده قرار می گیرند، کارآمدی لازم را ندارند؛ چرا که در زمان و نقطه درستی که منجر به عمل می شود قرار نگرفته اند. یادآورها و نشانه های محیطی باید دقیقا در زمانی که فرد می خواهد تصمیم بگیرد، قرار بگیرند؛
• از تصویرسازی برای قرارگیری رفتارهای پیشگیری در حافظه مردم استفاده شود: حضور رفتارهای پیشگیری در حافظه جامعه، دارای اهمیت زیادی است. یکی از استراتژی های موثر برای این کار، استفاده از تصاویر بصری دقیق و تصویرسازی است. پیام هایی که این گونه تصویرسازی می شوند، بیشتر در حافظه می مانند و همچنین بیشتر منجر به عمل می شوند؛
• رعایت رفتارهای پیشگیری آسان شوند: یکی از اصول پرمصرف در بینش های رفتاری، ساده سازی رفتار می باشد. برخلاف نظریات قدیمی رفتار، خیلی از مردم برای انجام ندادن یک رفتار، لزوما دلیل عقلی و منطقی ندارند و خیلی اوقات به خاطر ساده نبودن آن رفتار، دست به عمل نمی زنند.

پیشنهاداتی به منظور افزایش روند حفظ اصول بهداشتی

پیشنهادات زیر در جهت افزایش روند حفظ اصول بهداشتی می باشند:

• اقدامات پیشنهادی برای شستشوی دست ها: اقدامات مذکور شامل ایجاد احساس انزجار نسبت به آلودگی و امکان انتقال بیماری توسط دستان آلوده را با کمک تصاویر بصری، پررنگ کردن حس مسئولیت اجتماعی نسبت به آلوده نکردن دیگران در یک مکان عمومی و بالا نشان دادن ریسک ابتلا و انتقال ویروس را در صورت ضدعفونی نکردن دست ها می باشند؛
• اقدامات پیشنهادی برای ماسک زدن: اقدامات مذکور شامل بالا نشان دادن ریسک ابتلا و انتقال ویروس در صورت ماسک نزدن، ماسک زدن مداوم خارج از منزل یا محل کار و تذکر دادن به افرادی که در محل های عمومی ماسک نمی زنند می باشند؛
• اقدامات پیشنهادی برای فاصله گذاری: اقدامات مذکور شامل ریسک بالای ابتلا و انتقال ویروس در صورت رعایت نکردن فاصله ۱ یا ۲ متری، بازخورد دادن به مردم در لحظه درباره رعایت فاصله مطلوب و پررنگ کردن حس مسئولیت اجتماعی نسبت به آلوده نکردن دیگران در یک مکان عمومی می باشد.

جمع‌بندی

بزرگ ترین چالش پدید آمده از ویروس کرونا، غیر قابل کنترل بودن آن است. ظهور سویه های جدید و خطرناک، عدم تکمیل واکسیناسیون و عدم رعایت صحیح پروتکل های بهداشتی عواملی هستند که مدیریت این بیماری را سخت کرده اند. در میان عوامل نام برده عدم رعایت صحیح پروتکل های بهداشتی سهم زیادی در انتشار ویروس در جوامع مختلف دارد. در حوزه رفتار پیشگیری در دوران کرونا، پژوهش های زیادی صورت گرفته است و نتایج نشان داده است که عوامل مختلفی بر رعایت رفتارهای پیشگیری اثر دارند. از همین رو در پژوهش حاضر نتایج به دست آمده در چهار بخش آموزش، اقناع، انگیزه و تشویق و آماده سازی محیطی مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز استراتژی ها و توصیه هایی در قالب شست و شوی دست ها، ماسک زدن و فاصله گذاری با هدف افزایش رعایت رفتارهای پیشگیری ارائه شده است.

این مطالعه در مرکز بینش های رفتاری ایران با همکاری علیرضا گیوزاد و محمدحسن ابراهیم کنی، فاطمه مروتی و زینب زاکانی و به سفارش دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.