مسئولیت اجتماعی شرکتی، توسعه منطقه ای و توانمندسازی محلی

«مسئولیت اجتماعی» امروزه در شرکت ‌ها و سازمان ‌ها مسئله با اهمیتی است، به ‌گونه ‌ای که در گزارش‌ های سالیانه سازمان ‌ها، اولین بخش قبل از ارائه عملکرد و صورت ‌های مالی و سود و زیان اقتصادی، به اقدامات مربوط به حوزه مسئولیت اجتماعی می ‌پردازند. این امر نشان از اولویت ‌دادن به مسئولیت اجتماعی در سازمان ‌ها در سال ‌های اخیر است. یکی از موضوعاتی که در مسئولیت اجتماعی موردنظر است، توانمندسازی جوامع محلی است تا ساکنین جوامع محلی بتوانند وارد متن فرایندهای توسعه شوند. توانمندسازی جوامع محلی شامل حوزه‌ های مختلفی مانند آموزشی، مهارتی، اشتغال و… می باشد که توجه به آن ها موجب افزایش حس مسئولیت اجتماعی در جوامع می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

به منظور دستیابی به پیشرفت و توسعه عدالت محور، افزایش رضایتمندی جوامع محلی و اجتناب از تکثیر حس تبعیض در مردم ساکن اطراف بنگاه های اقتصادی، توجه به مسئولیت اجتماعی شرکت ها در کنار سازمان های عمومی دولتی و غیردولتی ضروری است. شرکت های بزرگ با گردش مالی گسترده، نقشی اساسی در توسعه جوامع بر عهده دارند. همچنین به منظور مبارزه با مشکلات امروزی، نمی توان تنها بر وظایف دولت ها، تعهدات قانونی شهروندان و شرکت ها اکتفا نمود. مسئولیت اجتماعی شرکتی، تلاشی است برای دستیابی به نوعی از توسعه که در آن تمام بازیگران جامعه، تعهدات و مسئولیت های خود را در قبال جامعه پذیرفته و در قبال آن عمل کنند؛ به عبارت دیگر، شهروندانی که در بنگاه ها مشغول به فعالیت هستند، مجموعه های حقوقی شهروند- شرکت را تشکیل می دهند که با عمل به مسئولیت های خود می توانند در توسعه نقش آفرین باشند. از همین رو این گزارش به مسئله چگونگی هدفمند نمودن منابع مسئولیت اجتماعی شرکت ها و افزایش نقش آفرینی آن ها در مسیر توسعه منطقه ای و افزایش رضایتمندی و توانمندسازی جوامع محلی می پردازد. همچنین بر اهمیت گفتمان سازی در این حوزه و ارائه سازوکاری به منظور اطمینان از مشارکت کنش گران ذیربط و ذینفع در فرایند تخصیص منابع مسئولیت اجتماعی و به کارگیری رویه های منصفانه در ارتباط با نیروی کار تاکید می نماید.

تعاریف و ابعاد مسئولیت اجتماعی

مسئولیت اجتماعی دربرگیرنده تعاریف مختلف است. توجه به الزامات مدیریتی در اداره بنگاه های اقتصادی و شرکت ها برای هماهنگ کردن منافع سازمان با رفاه و توانمند کردن اجتماع، تعهد به پیامدهای تصمیم گیری های شرکت و بنگاه بر محیط زیست و اجتماع پیرامون، تلاش برای یک شرکت متعهد، ارزیابی موفقیت یک شرکت یا بنگاه بر مبنای معیارهای فرا اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی و همچنین ادغام متغیرهای اجتماعی و محیط زیستی در استراتژی های تجاری، ازجمله تعاریف مورد توجه مسئولیت اجتماعی است. در این میان پیرامون مقوله مسئولیت اجتماعی، اصولی مهم قابل ذکر است که ازجمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پاسخگویی: یک سازمان بهتر است در مورد پیامدهای خارجی فعالیت های خود بر جامعه، اقتصاد و محیط زیست اقدامات پیشگیرانه برای تکرار آن ها پاسخگو باشد. توصیه می شود که سازمان ها و شرکت ها نظارت مناسب و وظیفه پاسخگویی به آن را عهده دار شوند؛
• شفافیت: یک سازمان بهتر است در مورد پیامدهای خارجی سیاست ها و فعالیت های خود بر جامعه و محیط زیست به گونه ای آشکار و شفاف عمل کند و تصمیمات منجر به این پیامدها و دامنه و میزان آن ها را اعلام نماید؛
• رفتار اخلاقی: توصیه می شود رفتار یک سازمان بر اساس اصول اخلاقی صداقت، عدالت و درستی باشد. این اصول اخلاقی نشان دهنده اهمیتی است که سازمان برای ذینفعان خود و محیط زیست داشته و برای فعالیت های خود به منظور منافع ذینفعان متعهد است.

مسئولیت اجتماعی و توسعه

مفهوم مسئولیت اجتماعی و مقوله توسعه پایدار ارتباط نزدیکی باهم دارند. توسعه دارای چهار بخش اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و فرهنگی بوده و معطوف به رفع نیازهای جامعه از طریق در نظر گرفتن محدودیت های بومی و محیط زیستی است، البته بدون آنکه توانایی نسل های بعدی در رفع نیازهای نسل حاضر به خطر افتد. مسئولیت اجتماعی بر مسئولیت یک سازمان در قبال جامعه و محیط زیست تمرکز دارد. با توجه به اینکه توسعه پایدار به اهداف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی مشترک تمام انسان ها مربوط می شود، پس می تواند به عنوان روشی برای جمع بندی انتظارات وسیع جامعه از سازمان به کار رود و موارد کلی را که سازمان ها برای رفتار اجتماعی مسئولانه مدنظر قرار می دهند، روشن کند؛ بنابراین یکی از اهداف مسئولیت اجتماعی، سهیم شدن در فرایند توسعه است. همچنین یک سازمان با تصمیم ها و اقدامات مسئولانه خود می تواند از لحاظ اجتماعی نیز سهم قابل توجهی در توسعه پایدار داشته باشد.

بررسی وضعیت مسئولیت اجتماعی و چالش های آن در ایران

با آنکه مفهوم مسئولیت اجتماعی یک کلیدواژه مهم در حکمرانی شرکتی به شمار می رود و در ادبیات و گفتار مسئولین، مدیران شرکت ها و حوزه عمومی، حضور پربسامد این مفهوم مشاهده می شود؛ اما مبتنی بر مشاهدات میدانی و فراتحلیل گزارش های مرتبط با مسئولیت اجتماعی و تحلیل محتوای سخنان و عبارات بیان شده در این خصوص، می توان ادعا کرد که حتی نظام گزارش دهی استاندارد مسئولیت اجتماعی در ایران، هنوز در سطوح منطقه ای و ملی استقرار نیافته است. از سوی دیگر اقدامات پراکنده ای که بنگاه های اقتصادی در جهت ایفای مسئولیت اجتماعی خود انجام داده اند، در راستای برنامه توسعه استان ها یا شاخص های استاندارد مسئولیت اجتماعی و مبتنی بر جلب رضایت جوامع محلی نبوده است. با اینکه بعضا تجارب به نسبت موفقی مشاهده می شود؛ اما بیراه نیست اگر گفته شود بنگاه های اقتصادی در ایران هنوز به بلوغ جبران خسارت های خود به جوامع پیرامونی نرسیده اند و این در حالی است که تخمین دقیقی از خساراتی که از جانب آن ها به جوامع محلی وارد می شود نیز، وجود ندارد. این در حالی است که می توان مصادیقی نیز برشمرد که فعالیت های شرکت ها و بنگاه های اقتصادی ملی در مناطق مختلف به دلیل عدم ایفای صحیح مسئولیت اجتماعی، باعث بروز حس بی عدالتی و تبعیض در جامعه محلی نیز شده است. از سوی دیگر یکی از چالش های مهم در استقرار نظام مسئولیت اجتماعی شرکتی، وجود تعدد نهادهای بالادستی در ارتباط با یک شرکت است.

توصیه های سیاستی در راستای رفع چالش های موجود مرتبط با استقرار نظام مسئولیت اجتماعی شرکتی

در راستای رفع چالش های موجود مرتبط با استقرار نظام مسئولیت اجتماعی شرکتی در ایران اقدامات زیر توصیه می شود:

تعیین نهاد متولی مسئولیت اجتماعی

 یکی از چالش های مهم در حوزه مسئولیت اجتماعی، تعدد و تکثر ذینفعان مدیریتی، اداری و اجرایی از یک سو و مشخص نبودن متولی معین دارای اختیار قانونی برای پیگیری امور مرتبط با این حوزه از سوی دیگر است. با اینکه بعضا دیده می شود برخی سازمان ها، وزارتخانه ها و شرکت ها شیوه نامه مربوط به حوزه فعالیت های خود در مسئولیت اجتماعی را تدوین کرده اند؛ اما تعیین یک نهاد، به ویژه در سطح استان ها برای ایجاد هماهنگی میان دولت و شرکت ها و هدفمند کردن منابع مسئولیت اجتماعی ضروری است. با توجه به ارتباط موضوعی مفهوم مسئولیت اجتماعی و توسعه جوامع، پیشنهاد می شود شورای برنامه ریزی و توسعه استان که شامل بازیگران و ذینفعان مرتبط با حوزه مسئولیت اجتماعی است، نقش هدایت منابع مسئولیت اجتماعی برای توسعه استان را بر عهده بگیرد.

ایجاد گروه کاری توسعه و مسئولیت اجتماعی در شورای برنامه ریزی و توسعه استان

 به منظور ایجاد ارتباط ساختارمند بین شورای برنامه ریزی و توسعه استان و شرکت ها توصیه می شود شورای برنامه ریزی و توسعه استان گروه کاری مسئولیت اجتماعی را ذیل کارگروه اقتصادی، اشتغال و سرمایه گذاری ایجاد نماید

ارزیابی

 ضروری است گروه کاری توسعه و مسئولیت اجتماعی شورای برنامه ریزی و توسعه استان، نظام ارزیابی عملکرد شرکت ها در حوزه مسئولیت اجتماعی را منطبق بر استاندارهای معین تدوین و در بازه زمانی یک ‌ساله توسط نهادهای ارزیاب مستقل و دارای اختیار قانونی به مرحله اجرا گذارد. فرایند ارزیابی عملکرد شرکت ها در حوزه مسئولیت اجتماعی باید مبتنی بر تدوین و تعیین شاخص ها و ملاک های استاندارد باشد. تدوین این شاخص ها و فرایند ارزیابی شرکت ها باید یک دستور کار مستقل گروه کاری توسعه و مسئولیت اجتماعی باشد.

جمع بندی

مقوله مسئولیت اجتماعی سالیان اخیر در عرصه سیاست گذاری اجتماعی و اقتصادی در ایران مورد توجه بوده است؛ اما در خصوص این مفهوم، تفاهم ذهنی و اجماع گفتمانی میان بازیگران اصلی و ذینفعان مسئولیت اجتماعی وجود ندارد. از سوی دیگر، نبود یک نهاد یا متولی در حوزه مسئولیت اجتماعی چه در سطح ملی چه در سطح استانی همراه با نبود هماهنگی های عمودی و افقی بین ذی ‌ربطان و ذینفعان باعث شده است که با وجود تلاش های قابل تقدیری که از سوی برخی سازمان های اجرایی و شرکت ها برای ایفای متعهدانه مسئولیت اجتماعی انجام می گیرد، هنوز تا تحقق اهداف مدنظر در این عرصه به ویژه رضایتمندی و توانمندسازی جامعه محلی و شفافیت در هزینه کرد منابع فاصله ای طولانی وجود داشته باشد. برای رفع چالش های موجود مرتبط با استقرار نظام مسئولیت اجتماعی شرکتی در ایران تعیین نهاد متولی مسئولیت اجتماعی، ایجاد گروه کاری توسعه و مسئولیت اجتماعی در شورای برنامه ریزی و توسعه استان و ارزیابی آن ها پیشنهاد می شود.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با همکاری رضوان استادعلی و روزبه کردونی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.