بررسی نقش جوایز در توسعه زیست‌ بوم علم، فناوری و نوآوری در دنیا

توسعه زیست و بوم علم و فناوری طی چند دهه ی اخیر در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه به طور ویژه مدنظر قرارگرفته است. در همین چارچوب مسابقات، جوایز و جشنواره های علمی ـ فرهنگی متعددی در سطح دنیا مدنظر قرارگرفته است که از طریق آن امکان ارتباط، تعامل و مشارکت اندیشمندان، محققان و دانشمندان از کشورهای مختلف فراهم می گردد که می تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم دراثربخشی، توسعه و پیشرفت علمی و فناوری جامعه میزبان منتهی شود. یکی از جوایزی که در همین چارچوب در جمهوری اسلامی مدنظر قرارگرفته است، جایزه­ی مصطفی (ص) است که می تواند نقش مهمی در توسعه ظرفیت علم و فناوری کشور برعهده داشته باشد.

اهمیت و ارزش تحقیق

اعطای جوایز در حوزه علم و فناوری از دیرباز در اقصی نقاط دنیا موردتوجه بوده است؛ به طوری که امروزه بیش از ۱۴۰۰ جایزه بین المللی در عرصه علم و فناوری در سطح دنیا وجود دارد. این جوایز علاوه بر اعتباربخشی و ایجاد اشتیاق در میان دانشمندان، می توانند نقش راهبردی در عرصه توسعه زیست بوم علم و فناوری کشورهای مختلف داشته باشد. در آموزه های اسلامی و تمدنی ایرانی نیز علم­آموزی و تشویق به گسترش علم موردتوجه ویژه بوده است، در همین چارچوب جوایز مسابقات علمی و فناوری نقش مهمی در ساختار و پیکره علمی نظام های سیاسی مختلف دارد که ضروری بود جایزه مصطفی (ص) مورد ارزیابی و آسیب­شناسی قرار گیرد.

جوایز و نقش آنها در نظام توسعه علم و فناوری بین المللی

امروزه جوایز علم و فناوری برای اهداف مختلف در کشورهای گوناگون موردتوجه قرارگرفته اند. مهم ترین اهداف برگزاری این جوایز و دعوت از اندیشمندان و علما از کشورهای مختلف را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

نخست) نقش جوایز علم و فناوری در تحقق اهداف علم و فناوری جامعه هدف: بدین صورت که مهم ترین نقش این جوایز را باید در فراهم سازی بستر همکاری های علمی میان دانشمندان و محققان جامعه هدف به نحو مطلوب اشاره کرد که با تبادل نظر و بهره گیری از ظرفیت های علمی آنها پایه های علم و فناوری دراین جامعه مستحکم تر می شود.

دوم) دیپلماسی علم و فناوری و تحقق اهداف سیاسی دولت ها: ماهیت قدرت آفرین دانش و اعتبار بالای برخی جوایز علم و فناوری باعث شده است تا برخی از دولت ها و نظام های سیاسی علاوه بر پیشبرد توسعه زیرساخت های علم و فناوری کشور خود به دنبال بهره­برداری سیاسی از این جوایز نیز باشند. به عنوان مثال دولت عربستان سعودی طی چند سال اخیر باهدف بهبود جایگاه منطقه ای و بین المللی خود تمرکز ویژه ای بر توسعه­ی علم و فناوری و استفاده از این جوایز در کشور خود داشته است. یا بسیاری از فعالیت جوایز معتبر دنیا ازجمله نوبل از سوی مؤسسات یهودی مدیرت و تأمین منابع می شوند.

س.م) جهت دهی به حوزه های تحقیقاتی در حوزه های علم و فناوری: این جوایز نقش مهمی در رتبه بندی ها مراکز آموزشی، استاندارهای ارزیابی، ارزش سهام تولیدی و شرکت دولت های میزبان دارند.

کارویژه های اصلی نهادهای اعطا کنده جوایز علم و فناوری

نهادها و دستگاه های متولی و برگزارکننده این جوایز دنبال منافع و کارکردهای مختلفی هستند که می کوشند از طریق این جوایز به آنها دست یابند. مهم ترین این کارکردها عبارت اند از:

نخست): اعتباربخشی به دانشمندان برجسته: حضور افراد برجسته دراین جوایز اعتباری به برگزیدگان آتی خواهد داد؛ به طوری که بسیاری از دانشمندان حضور در جوایزی که یکی از دانشمندان برجسته در آن منتخب شده است را برای خود افتخاری بزرگ تلقی می کند

دوم) بسترسازی تعاملات علمی ـ فناوری: برگزاری نشست های علمی به صورت حضوری و مجازی و اشتراک­گذاری دانش، اطلاعات، اکتشافات حاصل تجربیات چندین ساله هم به رشد و توسعه علم و فناوری جامعه هدف می گردد و هم افراد زیادی برای یادگیری این موارد حاضر به پرداخت هزینه خواهند شد

سوم) الگوسازی برای نسل جوان: این جوایز و حضور دانشمندان برجسته می تواند الهامی برای دانشمندان جوان این کشور برای یادگیری و توسعه دانش و فناوری جامعه هدف گردد.

چهارم) آگاه سازی و ترویج حوزه و سطوح مختلف علم و فناوری

پنجم) حمایت مالی از فعالیت های حوزه علم و فناوری: اعطای جوایز، پژوهانه های تحقیقاتی، کمک هزینه های ثبت نام، ایاب و ذهاب، اعطای اقامت و… ازجمله مواردی که اغلب نهادها به افراد منتخب و شرکت کننده اعطا می کنند.

ششم) توسعه فعالیت های تحقیق و توسعه: پس ازاینکه افراد منتخب معرفی شدند برخی از نهادها باهدف توسعه و گسترش فعالیت های تحقیقاتی پیشنهاد هایی به افراد منتخب و شرکت کننده می کنند که با اختصاص کمک هزینه های تحقیقاتی و مالی مشوق این فعالیت ها را برای آنها ایجاد می کنند.

هفت) توسعه فعالیت های آموزشی: بسیاری از کشورها ماحصل فعالیت و صحبت های افراد منتخب و شرکت کننده در جایزه را به صورت مکتوب درمی آورند و از آنها برای آموزش دانشجویان و محققین استفاده می کند.

اشکالات و نواقص جایزه علم و فناوری مصطفی (ص)

در جمهوری اسلامی ایران نیز در راستای توسعه و پیشرفت در حوزه های علم و فناوری جایزه مصطفی (ص) طی چند سال اخیر مدنظر نهادهای متولی قرارگرفته است. به رغم دستاوردهای مثبت اما نواقص زیادی هم در اجرا و مدیریت آن وجود دارد که برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از:

نخست) موقتی بودن جایزه: اعطای این جایزه یک اتفاقی در سال بوده که پس ازآن زنجیره­ی ثمربخشی در ماهیت و محتوای آن دیده نمی شود. نتایج علمی و ارزنده این تحقیقات و برگزیده های جشنواره در جریان فعالیت تجاری سازی استفاده نمی شود، ارتباط با برگزیدگان قطع می شود و از ظرفیت و توانایی آنها در توسعه علم و فناوری به نحو مطلوب استفاده نمی شود

دوم) فقدان دیپلماسی منطقه ای و جهانی از دستاوردهای این جایزه: از اعطای این جوایز در راستای مرجعیت علمی و فناوری کشور در منطقه و جهان اسلام استفاده نمی شود

راهکارهای سیاسی استفاده مطلوب از جایزه مصطفی (ص)

چنانچه گفته شد، امروزه برگزاری جشنواره و جوایز علمیـ فناوری نقش مهمی در نظام توسعه علم و فناوری بین المللی داشته اند؛ ازاین رو بسیاری از کشورها اقدامات مهم مادی و معنوی به کار بسته اند. برای استفاده مطلوب جمهوری اسلامی از دستاوردهای جایزه مصطفی (ص) پیشنهاد هایی زیر ارائه می گردد:

۱- توجه به ظرفیت های علمی داخلی و ارتباط بهتر، عمیق تر و مستمر با مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی کشور

۲- تقویت مشارکت مراکز آموزشی و پژوهشی داخلی در برنامه های بنیاد

۳- هماهنگی و همکاری مرکز همکاری های بین المللی وزارت علوم و مدیران بین الملل دانشگاه ها با بنیاد مصطفی (ص)

تعریف سازوکار تبادل دانشجو و استاد میان دانشگاه های کشور و جهان اسلام با مشارکت وزارت علوم

مشارکت انجمن های علمی در برگزاری برنامه های بنیاد در حوزه های اولویت دار

همکاری شبکه آزمایشگاهی وزارت علوم با بنیاد به منظور تقویت تعاملات این مراکز با آزمایشگاه های جهان اسلام

جمع بندی

توسعه نظام علم و فناوری مدنظر همه اغلب دولت های توسعه یافته و درحال توسعه قرارگرفته است. یکی از مواردی که طی چند سال اخیر در همین سیاست معرفی شده است، برگزاری جشنواره ها و اعطای جوایز به دانشمندان و محققان برجسته است که در قالب های مختلف کمک مالی، کم هزینه های تحصیلی، اقامت و حتی بالاتر از آن کسب اعتبار و وجهه بین المللی و منطقه ای از سوی برخی دولت ها مدنظر قرارگرفته است. جایز مصطفی (ص) نیز در جمهوری اسلامی ایران باهدف توسعه علم و فناوری مدنظر قرارگرفته است. به رغم دستاوردهای مثبت اما دارای نواقص و اشکالاتی مختلفی است. ازجمله عدم استفاده از دستاوردهای این جایزه در تجاری سازی علم و فناوری و عدم بهره گیری از دیپلماسی علم و فناوری برای استفاده از این دستاوردها در سطح منطقه و جهان اسلام باید اشاره کرد

این مطالعه در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با همکاری مهدی جعفری، ناصر باقری مقدم و فائزه­ سادات اصفهانی در سال ۱۳۹۰ انجام شده  است.