نگاشت مصرف حامل‌ های انرژی در بخش حمل‌ و نقل

بخش حمل و نقل در کشور حدود یک‌ چهارم از کل انرژی مصرفی کشور را به خود اختصاص داده است. این انرژی شامل حامل‌ هایی نظیر بنزین، گازوئیل، CNG و سوخت هوایی است. در این میان ۹۹ درصد بنزین مصرفی کشور، ۶۰ درصد گازوئیل و کل مصرف CNG و سوخت هوایی در «بخش حمل و نقل» مصرف می‌ شوند. بررسی مصرف سوخت طی سال‌ های اخیر نشان می‌ دهد که بغیر از CNG که روند مصرف نزولی داشته است، تقریباً بقیه این سوخت‌ ها روندی صعودی داشته‌اند. این روند صعودی باعث تحمیل یارانه ۲۱۴ هزار میلیارد تومانی به دولت شده است که لازم است با اصلاح قیمت سوخت و توسعه مصرف CNG این روند رو‌به‌رشد متوقف شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

حمل و نقل یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ملی در دنیا است که به دلیل داشتن نقش زیربنایی، تأثیر فراوانی بر فرایند رشد اقتصادی کشورها دارد. اهمیت این بخش به‌گونه‌ای است که واسطه‌ای میان فعالیت‌ های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی و خدماتی در سطح ملی و بین‌ المللی است. در این میان در سال‌ های اخیر میزان مصرف انرژی در این بخش مورد توجه صاحب‌ نظران قرار گرفته است و تلاش‌ ها و اقدامات زیادی به‌ ویژه در کشورهای توسعه‌ یافته برای کاهش مصرف سوخت در بخش حمل و نقل انجام شده است. اما در ایران علیرغم اقداماتی که برای مدیریت و بهینه کردن مصرف سوخت انجام شده است، به دلیل اتخاذ سیاست‌ های نادرست، اکنون ایران یکی از پرمصرف‌ ترین کشورهای دنیا در مصرف انرژی در بخش حمل و نقل است. لذا در این پژوهش سعی می‌ شود که تصویری روشن از مصرف فراورده‌ های نفتی در بخش حمل و نقل ارائه و راهکارهایی برای کاهش مصرف سوخت در این بخش پیشنهاد شود.

میزان مصرف انرژی در بخش حمل و نقل کشور

سهم بخش حمل و نقل از کل انرژی مصرف‌ شده در کشور حدود یک‌ چهارم محاسبه شده است. از بین فراورده نفتی فراورده‌ های بنزین، نفت‌گاز (گازوئیل)، گاز طبیعی فشرده (CNG) و سوخت هوایی به طور عمده در بخش حمل و نقل مصرف می شوند که در این بخش مورد بررسی قرار می‌ گیرند.

میزان مصرف بنزین در بخش حمل و نقل

بیش از ۹۹ درصد بنزین مورد استفاده در کشور در بخش حمل و نقل مصرف می شود. بررسی آمار عرضه بنزین نشان می دهد که مصرف بنزین در کشور طی دو دهه اخیر بیش از دو برابر شده است. در این بازه زمانی فقط طی سال‌ های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ سیر مصرف بنزین در کشور نزولی شده است که علت اصلی آن اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌ بندی و اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ ها بوده است. از عمده دلایل مصرف بالای بنزین در کشور می‌ توان به «قیمت پایین سوخت»، «ضعف شبکه حمل و نقل همگانی»، «گسترش فرهنگ استفاده از خودروهای شخصی»، «کیفیت پایین خودروها» و «قاچاق بنزین» اشاره کرد.

میزان مصرف گازوئیل در بخش حمل و نقل

عمده‌ ترین مصرف‌ کننده این فرآورده نفتی، بخش حمل و نقل است که حدود ۶۰ درصد گازوئیل مصرفی کشور را به خود اختصاص می دهد. مصرف گازوئیل در کشور از سال ۱۳۸۴ تاکنون بغیر از سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ که کاهش پیدا کرده بود، روند صعودی داشته است و از ۷۹.۴ میلیون لیتر در روز به حدود ۹۰ میلیون لیتر در روز رسیده است. سهم بخش حمل و نقل نیز طی این سال‌ ها مقداری بین ۵۳ تا ۶۰ درصد بوده است. «ارزان بودن گازوئیل» و «فرسودگی ناوگان عمومی» از علل اصلی مصرف بالای این سوخت در کشور است.

میزان مصرف گاز طبیعی فشرده (CNG) در بخش حمل و نقل

مسئولان کشور از سال ۱۳۷۹ گنجاندن این سوخت پاک در سبد سوخت مصرفی کشور را در دستور کار قرار دادند. هم‌ اکنون ایران با دارا بودن بیش از ۴.۵ میلیون دستگاه خودروی دوگانه‌ سوز (بنزین و CNG) پس از کشور چین در رده دوم کشورهای توسعه‌ دهنده استفاده از CNG در جهان است. روند رو‌ به‌ رشد استفاده از CNG از سال ۱۳۹۶ متوقف شده و از ۲۰.۹  به ۱۹.۵ میلیون متر مکعب در روز رسیده است. «پایین بودن قیمت بنزین»، «کاهش تولید خودرو دوگانه‌سوز در کشور»، «ناکافی بودن تعداد جایگاه‌ ها» و «عدم پراکندگی مناسب آن‌ ها» مهم‌ ترین علل این روند کاهشی هستند.

میزان مصرف سوخت هوایی در بخش حمل و نقل

سوخت هوایی ارزان‌ ترین نوع سوخت بخش حمل و نقل در جهان است که دلیل آن سیاست کشورها مبنی بر کاهش سهم حمل و نقل زمینی و افزایش سهم حمل و نقل هوایی است. در حال حاضر مصرف روزانه این سوخت در کشور ۴.۵ میلیون لیتر است که در پروازهای داخلی و خارجی به مصرف می رسد و در مجموع کمتر از ۳ درصد مصرف سوخت در حمل و نقل را تشکیل می دهد.

محاسبه میزان یارانه پنهان در بخش حمل و نقل

برای محاسبه مبلغ یارانه پرداختی بابت مصرف انرژی توسط دولت، رویکردهای مختلفی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که چون کشور ما تولید کننده نفت و فرآورده‌ های آن است باید قیمت تمام‌شده ملاک قرار بگیرد و رویکرد دیگر این است که به علت هزینه فرصت صادرات سوخت، قیمت جهانی مدنظر قرار بگیرد. در اینجا با استفاده از قیمت فوب خلیج فارس و نرخ آزاد دلار مقدار یارانه پنهان در بخش حمل و نقل محاسبه شده است و در جدول زیر ارائه می‌ شود.

در جدول بالا برای سوخت هوایی فقط به مصارف پروازهای داخلی یارانه تعلق می‌گیرد و همچنین مقادیر عددی سال ۱۳۹۸ با توجه به مصرف ۴ ماه ابتدایی سال تخمین زده شده است.

پیشنهادات پژوهش

قیمت سوخت در ایران برای اقشار ضعیف و متوسط جامعه برحسب نسبتی از درآمدها، چندان ارزان نیست. علاوه بر این در ایران قیمت سوخت بر قیمت سایر کالاها و خدمات تاثیرگذار است. بنابراین پیشنهاد می شود اصلاح قیمت حامل‌ های انرژی با شیب ملایم و به‌ طور پیوسته و همه‌ ساله صورت گیرد و در عین حال جایگزینی مصرف سوخت به نفع CNG مورد توجه سیاست‌ گذاران و مسئولان اجرایی قرار گیرد. اما راهکارهای غیرقیمتی علاوه بر جایگزینی و توسعه مصرف CNG، به شرح زیر پیشنهاد می شود:

• محدود کردن مصرف با استفاده از کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌ بندی،
• جلوگیری از قاچاق سوخت،
• به کارگیری تکنولوژی جدید و افزایش راندمان خودروها،
• توسعه حمل و نقل عمومی،
• کاهش عمر ناوگان،
• بالا بردن سهم حمل و نقل ریلی به ویژه در حمل بار با اتخاذ سیاست‌ های لازم و رفع موانع موجود،
• ترویج فرهنگ صحیح مصرف.

جمع‌بندی

درحال حاضر نسبت مصرف حامل‌های انرژی در بخش حمل و نقل شامل ۵۳ درصد بنزین، ۳۲ درصد گازوئیل، ۱۳ درصد CNG و ۳ درصد سوخت هوایی است. سهم هر کدام از فرآورده‌ ها از یارانه پنهان به ترتیب بنزین  ۵۵ درصد، گازوئیل ۴۰ درصد، CNG 3 درصد و سوخت هوایی ۲ درصد است. در این میان گازوئیل به نسبت سهم خود در مصرف، یارانه بسیار بیشتری را به خود اختصاص داده است و CNG به نسبت سهم خود در مصرف، سهم بسیار کمتری از یارانه را به خود اختصاص داده است. در این پژوهش برای کاهش مصرف سوخت در بخش حمل‌و نقل پیشنهاداتی ارائه شد که مهم‌ ترین آن‌ ها «اصلاح تدریجی قیمت سوخت» و «جایگزینی و توسعه استفاده از CNG» است.

این مطالعه در مرکز پژوهش‌ های مجلس با همکاری خسرو خسروی و شهاب‌الدین کرمانشاهی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.

محصول مرتبط: