معنای Think tank ( اندیشکده ) در غرب

عبارت Think tank در غرب در طی حدود ۷ دهه گذشته در چهار دوره تحولات مفهومی گسترده ای داشته است. در دوره اول «محل محرمانه بحث درباره استراتژی های جنگی»، در دوره دوم «موسسات مشاوره نظامی»، در دوره سوم «موسسات غیردولتی و غیرانتفاعی پژوهش در حوزه سیاست های عمومی» و در دوره چهارم «مجموعه های دولتی و غیردولتی، تجاری و غیر تجاری فعال در زمینه پژوهش در حوزه سیاست های عمومی» به عنوان معنای Think tank دانسته شده است. این تحولات سریع معنایی بعضا ابهامات و پارادوکس هایی ایجاد نموده است.

توجه: در این نوشتار واژه «اندیشکده» به عنوان معادلی برای عبارت Think tank به کار رفته است. اما در جاهایی که قصد تاکید بر معنای این عبارت در پارادایم غربی بوده است، از عبارت انگلیسی Think tank استفاده شده است.

ابهامات ناشی از تغییرات مفهومی عبارت Think tank

آنچه در مکتوبات و نوشته های مرسوم درباره اندیشکده ها دیده می شود این است که شرکت رند اولین Think tank است و این مجموعه در سال ۱۹۴۸ تاسیس شده است. اما در کنار این مطلب، نام اندیشکده هایی نیز آورده می شود که چند دهه قبل از سال ۱۹۴۸ تاسیس شده اند. مثلا بنیاد کارنگی در آمریکا اندیشکده ای است که در سال  ۱۹۱۰ راه اندازی شده است؛ موسسه بروکنینگز در آمریکا در سال ۱۹۱۶ شروع به کار نموده است؛ سابقه چتم هاوس در انگلیس به سال ۱۹۲۰ باز می گردد؛ شورای روابط خارجی در آمریکا نیز نیز در سال ۱۹۲۱ شکل گرفته است.

بنابراین در اینجا با یک پارادوکس (متناقض نما) مواجه هستیم: از یک طرف اولین اندیشکده در سال ۱۹۴۸ تاسیس شده است. اما از طرف دیگر، برخی اندیشکده ها چند دهه قبل از آن وجود داشته اند! نتیجه این خواهد بود که دقیقا نمی توان گفت چند سال از تاسیس اولین اندیشکده می گذرد؟ با استناد به تاریخ ایجاد شرکت رند، حدود ۷۰ سال از ایجاد اندیشکده ها می گذرد. اما با تکیه بر تاریخ تاسیس بنیاد کارنگی و موسسه بروکینگز عمر اندیشکده ها در جهان را باید حدود ۱۰۰ سال دانست.

پاسخ این سوال در تحولات معنایی و مفهومی است که در رابطه با عبارت Think tank در غرب رخ داده است. در این نوشتار با مروری تاریخی بر معنای Think tank و تحولات مفهومی آن، به ابهامات ناشی از این تغییرات معنایی که این پارادوکس یکی از آن ها است پاسخ داده می شود.

مروری بر سیر تحولات مفهومی عبارت Think tank

کلیدواژه think tank در غرب مشمول یک تحول و توسعه مفهومی از «اتاق فکر جنگی» به «مراکز دولتی و غیردولتی، تجاری و غیرتجاری تحقیق در حوزه سیاست عمومی» شده است. به این معنا که این واژه ابتدا معنای محدودی داشته است، اما به تدریج معنای آن تغییر و توسعه یافته و مجموعه هایی که در شمول آن قرار گرفته اند بیشتر شده اند.

دوره اول: اتاق فکر جنگ

در زمان جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹-۱۹۴۵) در آمریکا Think tank به محفظه ها و اتاق های محافظت شده ای گفته می‌شد که در آن فرماندهان و مشاوران نظامی درباره موضوعات جنگی برنامه‌ریزی می‌کردند. ویژگی اصلی این اتاق ها، امن بودن و محرمانه بودن آن ها بود. فرماندهان جنگی بدون نگرانی های امنیتی می‌توانستند در این محل ها به بحث و تبادل نظر بپردازند و برای راهبردها و برنامه های جنگی طرح‌ریزی کنند.

دوره دوم: موسسات غیر دولتی مشاوره نظامی

بعد از پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۸ و تاسیس شرکت رند، با اقتباس از عنوان اتاق های محرمانه مباحثات جنگی، این شرکت و موسسات مشاوره نظامی (که در آن زمان حدود ۲۵ شرکت بودند) Think tank خوانده شدند. در اینجا در واقع یک انتقال معنایی ( و نه صرفا توسعه مفهومی) انجام شد. بدین ترتیب معنای Think tank از «محل های مخفی و محرمانه برای بحث درباره موضوعات جنگی» به «موسسات غیر دولتی مشاوره نظامی» تغییر یافت.

دوره سوم: موسسات غیر دولتی فعال در حوزه پژوهش های حکمرانی و سیاست گذاری

در سال های دوران جنگ سرد (۱۹۴۷-۱۹۹۱) موسسات تحقیقاتی غیردولتی گوناگونی در آمریکا ایجاد شد که به پژوهش و تحلیل در موضوعات حاکمیتی، دفاعی و سیاست های عمومی می‌پرداختند. در این دوران به تدریج عبارت Think tank توسعه مفهومی یافت و این مجموعه ها را نیز در بر گرفت. در نتیجه مراکز تحقیق و پژوهش در حوزه سیاست های عمومی اعم از جنگی و غیر جنگی (مثل اقتصادی، اجتماعی و …) نیز در دایره شمول Think tank ها دانسته شدند.

در اینجا می توان علت اینکه گفته می شود اولین Think tank یعنی شرکت رند در سال ۱۹۴۸ ایجاد شده است، اما برخی Think tank ها چند دهه قبل از آن تاسیس شده اند را توضیح داد. درست است که به شرکت رند اولین مجموعه ای بود که Think tank خوانده شد، اما با توسعه مفهومی که در سال های بعد برای عبارت Think tank اتفاق افتاد، مجموعه های دیگری نیز در دایره شمول آن قرار گرفتند که از قضا برخی از آن ها با سابقه تر و قدیمی تر از شرکت رند بودند.

دوره چهارم: دولتی و غیر دولتی

تقریبا تا پایان قرن بیستم، مجموعه هایی Think tank دانسته می شدند که «خارج از ساختار دولت و حاکمیت» و به صورت «غیرتجاری و غیرانتفاعی» بودند. اما در اوایل قرن بیست و یکم یک توسعه مفهومی دیگر برای این عبارت رخ داد و این دو شرط از معنای Think tank حذف شد.

کنت ویور در مقاله ای که در سال ۱۹۸۹ با عنوان «دنیای در حال تغییر اندیشکده ها»[۱] منتشر ساخته است، سه ویژگی «انجام تحقیقات در حوزه سیاست عمومی»، «غیرانتفاعی بودن» و «استقلال ساختاری از دولت و بخش های عمومی» را برای این مجموعه ها الزامی دانسته است.

اما در سال های اخیر، شرط «استقلال ساختاری از دولت و بخش های عمومی» و همچنین «غیرانتفاعی و غیر تجاری» بودن از شروط اندیشکده ها حذف شد. از سال ۲۰۰۹ تاکنون، موسسه لاودر دانشگاه پنسیلوانیا به صورت سالانه به فهرستی از برترین اندیشکده ها در جهان را ارائه می نماید.[۲] در گزارش های این موسسه، اندیشکده ها به ۷ دسته «مستقل»، «شبه مستقل»، «وابسته به دولت و حاکمیت»، «شبه وابسته به دولت و حاکمیت»، «وابسته به دانشگاه»، «وابسته به احزاب» و «تجاری» معرفی شده اند.

دقت در دسته بندی فوق مشخص به خصوص دسته های «وابسته به دولت و حاکمیت» و «شبه وابسته به دولت و حاکمیت» نشان می دهد که «استقلال ساختاری از دولت و بخش های عمومی»، دیگر جزء شروط اندیشکده بودن نیستند و برخی اندیشکده ها وابسته به دولت هستند. به عبارت دیگر، برخی مجموعه های دولتی نیز می توانند اندیشکده دانسته شوند. همچنین وجود دسته «تجاری» حاکی از این مطلب است که «غیرانتفاعی بودن» نیز دیگر جزء شروط اندیشکده بودن نیست و برخی مجموعه های تجاری نیز می توانند اندیشکده محسوب شوند.

نتیجه گیری

عبارت Think tank در غرب در طی ۷۰ سال گذشته تغییرات و تحولات مفهومی گسترده ای داشته است. در این تحولات مفهومی Think tank از «محل محرمانه بحث درباره استراتژی های جنگی» به «موسسات مشاوره نظامی» و بعد از آن به «موسسات غیردولتی و غیرانتفاعی پژوهش در حوزه سیاست های عمومی» و در نهایت هم «مجموعه های دولتی و غیردولتی، تجاری و غیر تجاری فعال در زمینه پژوهش در حوزه سیاست های عمومی» تغییر یافته است.

در سال های اخیر تنها شرط «انجام پژوهش و تحقیقات در حوزه سیاست های عمومی» به عنوان شرط کافی اندیشکده بودن پذیرفته شده است. البته از روند تاریخی ذکر شده می توان اینطور نتیجه گرفت که این تحولات مفهومی ممکن است همچنان ادامه هم داشته باشد. در نتیجه، اگر ما در کشور خود نیاز به اندیشکده ها داریم، می توانیم معنایی بومی برای آن داشته باشیم و ضمن بهره مندی از نظرات مجموعه ها و پژوهشگران خارجی، اما پژوهش های داخلی را به عنوان مبنای شناخت اندیشکده ها و کارکردهای آن در نظر بگیریم.

[۱] Weaver, R. (1989). The Changing World of Think Tanks. PS: Political Science & Politics, 22(3), 563-578. doi:10.2307/419623

[۲] McGann, J. G. (2019). 2018 Global Go To Think Tank Index Report.‏