سنجش توسعه یافتگی مناطق و نواحی شهر مشهد

یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار شهری دستیابی به توزیع عادلانه خدمات و امکانات در مناطق شهری است. راه حل برقراری عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها، شناسایی نیازهای شهروندان و کاستی های موجود در مناطق و برآوردن این نیازها و کاستی ها با توزیع متعادل امکانات است. علاوه بر این، یکی از بخش هایی که به شدت تحت تأثیر شاخص های توسعه در یک منطقه قرار می گیرد، بخش ساختمان است. در حقیقت ارزش این دارائی نه تنها از ویژگی های فیزیکی ساختمان تأثیر می پذیرد، بلکه تا حد قابل توجهی متأثر از ویژگی های محیطی و وضعیت دسترسی منطقه ای که در آن واقع است نیز خواهد بود؛ بنابراین ارزش ابنیه در مناطق مختلف یک شهر می تواند منعکس کننده نحوه توزیع امکانات و خدمات و میزان برقراری عدالت در فضای آن شهر نیز باشد.

کلیدواژه: توسعه یافتگی، ارزش افزوده ابنیه، شهر مشهد

ضرورت و اهداف پژوهش

توسعه پایدار شهری یکی از مفاهیمی است که همگام با رشد سریع جمعیت و افزایش شهرنشینی مطرح می شود؛ چراکه تمرکز توأم با رشد جمعیت در شهرها، مصرف بیشتر منابع و تخریب و نابودی محیط زیست را به دنبال داشته است. از همین رو توسعه پایدار به عنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های تأثیرگذار بر چشم انداز بلندمدت جوامع انسانی مطرح است؛ براین اساس عبارت توسعه پایدار شهری به معنى ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهاى فانى کالبدى، اجتماعى و اقتصادى توسعه است که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودى منابع طبیعى، تخریب سامانه های زیستى، افزایش بی رویه جمعیت، بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسان ها در حال و آینده جلوگیرى نماید. در این راستا انجام مطالعات شهری در جهت بررسی کیفیت توزیع امکانات و خدمات در مناطق و نواحی مختلف یک شهر، تخمین ضریب برخورداری مناطق و شناسایی مناطق محروم از حیث شاخص های مختلف توسعه شهری همچون شاخص های زیرساختی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و… می تواند زمینه را برای توزیع بهینه خدمات و باهدف دستیابی به مفهوم توسعه پایدار شهری فراهم نماید. مطالعه حاضر به بررسی و تعیین سطح توسعه مناطق و نواحی شهری مشهد، به عنوان یکی از کلان شهرها و پایتخت معنوی ایران، می پردازد. دستیابی به توسعه پایدار شهری امری است که در سند چشم انداز شهر مشهد در افق ۱۴۰۴ با عنوان توسعه شهری متعادل و پایدار به آن اشاره شده است.

روش انجام پژوهش

در مطالعه حاضر به منظور تعیین سطح توسعه یافتگی مناطق تلاش شده است تا با تلفیق نتایج به دست آمده از روش های مختلف تصمیم گیری چندمعیاره، بتوان مزایای این روش ها را در کنار هم تجمیع کرده و معایب هر روش را توسط ویژگی های مثبت روش دیگر پوشش داد. بر این اساس برای رتبه بندی مناطق از سه روش پرومته از گروه روش های غیر جبرانی، تخصیص خطی از گروه روش های جبرانی هماهنگ و فازی و فازی ویکور از گروه روش های سازشی استفاده خواهد شد. برای وزن دهی به معیارها در هر سه روش از شیوه آنتروپی شانون استفاده خواهد شد. این روش وزن بیشتر را به شاخص هایی می دهد که از پراکندگی بیشتری برخوردارند. پس از تعیین رتبه توسعه یافتگی مناطق بر اساس هر سه روش منتخب رتبه نهایی هر ناحیه بر اساس روش ادغام کوپلند به دست خواهد آمد. درنهایت با استفاده از نرم افزار Arc GIS نقشه توسعه یافتگی مناطق به تفکیک درجه توسعه یافتگی در گروه شاخص های مختلف و درجه توسعه یافتگی کل ترسیم می شود. همچنین برای بررسی اثرات متغیرهای مختلف بر ارزش افزوده بخش مسکن از روش قیمت گذاری هدانیک و رهیافت اقتصادسنجی فضایی استفاده خواهد شد.

تعیین سطح توسعه یافتگی نواحی شهری مشهد

در این پژوهش برای رتبه بندی مناطق و نواحی شهر مشهد و تعیین درجه توسعه یافتگی آن ها درمجموع از ۸۵ شاخص استفاده شده است. این شاخص ها در ۶ گروه اصلی زیرساختی، امنیتی، آموزشی، فرهنگی – اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی طبقه بندی شده اند. همچنین با توجه به اهمیت شاخص های زیرساختی رتبه بندی این گروه هم به صورت منطقه ای و هم ناحیه ای و در زیرگروه های خدمات شهری، حمل ونقل، فرهنگی، شهرسازی و عمران شهری، آتش نشانی و همچنین شاخص های زیرساختی که خارج از مسئولیت شهرداری قرار دارند صورت پذیرفته است؛ در سایر گروه ها (امنیتی، آموزشی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی) به دلیل محدود بودن اطلاعات و همچنین نقش کمتر شهرداری در تأمین بخش قابل توجهی از امکانات در این گروه شاخص ها و اهمیت بیشتر تعیین سطح توسعه یافتگی منطقه ای در فرایند بودجه بندی، رتبه بندی تنها به صورت منطقه ای صورت پذیرفت.

 با توجه به نتایج کار می توان دوگانگی منطقه ای در توزیع امکانات را در اکثر گروه شاخص های موردبررسی مشاهده نمود، به نحوی که مناطق ۵، ۶ و ۷ با عنوان مناطق محروم در اکثر گروه شاخص ها از درجه توسعه یافتگی پایینی برخوردارند و مناطق ۱، ۸ و ۱۱ در اکثر گروه شاخص ها توسعه یافته اند. هرچند که نحوه وزن دهی به شاخص ها می تواند تا حدودی بر نتایج رتبه بندی تأثیرگذار باشد، اما دوقطبی بودن توزیع امکانات در اکثر گروه شاخص های موردبررسی تا حدی است که تغییر وزن ها تأثیر چندانی بر روی نتایج رتبه بندی نخواهد داشت؛ نواحی محروم به دلیل محرومیت در اکثر شاخص ها همواره در انتهای جدول باقی خواهند ماند و نواحی توسعه یافته به دلیل سطح برخورداری بالا همواره در رتبه های بالا باقی خواهند ماند و تغییر وزن ها تنها می تواند بر روی رتبه های میانی تأثیرگذار باشد. همچنین با توجه به همگن نبودن مناطق و وجود تفاوت های درون منطقه ای بهتر است که در هنگام برنامه ریزی به جهت توزیع امکانات و خصوصاً زیرساخت های شهری به رتبه بندی های ناحیه ای توجه بیشتری شود.

از سوی دیگر نتایج بررسی عوامل مؤثر بر ارزش افزوده ابنیه شهر مشهد نشان می دهد که علاوه بر ویژگی های فیزیکی، شرایط محیطی و میزان دسترسی به امکانات شهری نیز دارای تأثیر بسزایی بر قیمت ابنیه در شهر مشهد هستند؛ در این زمینه معنی دار شدن متغیر درجه توسعه یافتگی مناطق در هر سه مدل برآورد شده (ویلایی، آپارتمانی و تجاری)، تأثیر معنی دار نحوه توزیع امکانات شهری بر قیمت ابنیه را به وضوح نشان می دهد.

پیشنهاداتی به منظور کاهش دوگانگی منطقه ای در شهر مشهد

نتایج این پژوهش به طور کامل منعکس کننده دوگانگی منطقه ای در توزیع امکانات و زیرساخت های توسعه در سطح شهر مشهد است، به نحوی که در تمامی گروه شاخص های ذکرشده نواحی برخوردار و عدم برخوردار از امکانات به صورت تقریباً یکسان هستند. براین اساس می توان پیشنهادهای ذیل را به جهت کاهش دوگانگی منطقه ای و توسعه عدالت اجتماعی در توزیع امکانات مدنظر قرار داد:

• تعریف عوارض مختلف شهری بر مبنای میزان دسترسی به امکانات شهری، چراکه توسعه یافتگی شهری و درنتیجه سطح بالای دسترسی به امکانات و خدمات شهری می تواند نقش قابل توجهی در افزایش قیمت ابنیه در شهر مشهد داشته باشد و بنابراین بهتر است شهروندانی که بهره بیشتری از خدمات و امکانات شهری می برند، در تأمین هزینه این امکانات نیز سهم بیشتری داشته باشند؛
• قیمت ابنیه به عنوان یک شاخص مؤثر در هنگام برنامه ریزی به جهت توزیع خدمات و امکانات شهری و باهدف رونق بخشیدن به صنعت ساختمان در مناطق با متوسط قیمت پایین و توزیع عادلانه خدمات و امکانات در نظر گرفته شود؛
• با توجه به نیاز حوزه های مختلف شهری و به ویژه شهرداری مشهد به اطلاعات مرتبط با املاک و ساختمان ها و ارزش معاملاتی آن در سطح مناطق و محدود بودن این اطلاعات، به منظور اخذ تصمیمات مناسب و به هنگام در برنامه ریزی های شهری، ایجاد تمهیدات مناسب جهت تعریف سیستم های دسترسی و ثبت ارزش های معاملاتی و اطلاعات مرتبط با خریدوفروش املاک ضروری به نظر می رسد.
• استفاده از نتایج طرح در اختصاص بودجه به مناطق شهری، چراکه با توجه به بررسی و تفکیک کلیه شاخص های مرتبط با توسعه یافتگی و تعیین نیازها و کاستی های موجود در سطح نواحی و مناطق در زمینه های مختلف خدماتی، بودجه بندی های آتی می بایست باهدف جبران کمبودها و نیازهای مناطق و نواحی محروم و افزایش سطح دسترسی آن ها صورت پذیرد.
• بررسی و نظارت بر عملکرد سالانه مدیران مناطق در صرف بودجه های تخصیص یافته به حوزه های مختلف اهمیت بسیاری دارد. در این رابطه پیشنهاد می شود سطح توسعه یافتگی مناطق به صورت سالانه مورد پایش قرارگرفته و با مقایسه نتایج با سال قبل عملکرد مدیریت مناطق در توزیع عادلانه امکانات مورد ارزیابی قرار گیرد.

جمع بندی

یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار شهری برقراری عدالت اجتماعی در توزیع عادلانه امکانات و خدمات در سطح شهر است. راه حل برقراری عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها شناسایی نیازهای شهروندان و کاستی های موجود در مناطق و برآوردن این نیازها و کاستی ها با توزیع متعادل امکانات است. در این راستا انجام مطالعات شهری در جهت بررسی کیفیت توزیع امکانات و خدمات در مناطق و نواحی مختلف یک شهر، تخمین ضریب برخورداری مناطق و شناسایی مناطق محروم و نیازمند از حیث شاخص های مختلف توسعه شهری همچون شاخص های زیرساختی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و… می تواند زمینه را برای توزیع بهینه خدمات و باهدف دستیابی به مفهوم توسعه پایدار شهری فراهم نماید. نتایج این پژوهش بیانگر وجود دوگانگی منطقه ای در توزیع امکانات و خدمات شهری در سطح شهر مشهد است. لذا برای کاهش این دوگانگی پیشنهاداتی ارائه شد. تعریف عوارض مختلف شهری بر مبنای میزان دسترسی به امکانات شهری و استفاده از نتایج طرح در اختصاص بودجه به مناطق شهری نمونه ای از این پیشنهادات هستند.

 این مطالعه در مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد توسط ناصر شاهنوشی و در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.